“LƯỢC” HAY “LƯỢT”?

Tổng số bài gửi : 7114 Registration date : 01/04/2011

“LƯỢC” HAY “LƯỢT”?

HOÀNG TUẤN CÔNG

Lược trâm còn gọi trâm mũ. Ảnh: ST

Bạn đọc Lê Anh Dũng (Hà Nội) hỏi:

“Trong bài “LƯỢT dắt với hoa cài” “LƯỢT” nghĩa là gì?”, tác giả TP dẫn lời bài hát “... Hình em, tóc ngang vai lượt dắt với hoa cài/Nét mi cong viền khóe mắt u hoài…”, và cho rằng, hát “lược giắt với hoa cài” là sai. Cụ thể tác giả viết:

        “Một số bạn trẻ trên mạng đã đăng lời bài hát và sửa chữ “lượt” thành “lược”. Ý là, tóc thì phải dùng “lược” chứ “lượt” là gì (không hiểu nghĩa)? Họ nghĩ rằng hoặc là Lê Dinh bị sai chính tả, hoặc là ca sĩ bị “ngọng”,...

        Thực ra, Lê Dinh hoàn toàn không sai chính tả, ca sĩ hát “lượt” cũng không hề ngọng mà chỉ có thế hệ sau không hiểu hết từ vựng tiếng Việt nên nghe “lượt” cảm thấy xa lạ. Đây là một điều rất rầu lòng.

“Lượt” là một từ “xịn” trong tiếng Việt, có nghĩa là hàng tơ mỏng, dệt thưa. Dấu vết của nó vẫn còn rất rõ ràng trong cụm từ “là lượt” hoặc “quần là áo lượt” (“là”: hàng dệt bằng tơ nõn, thưa và mỏng, thường nhuộm đen)….

        Lẽ ra họ nên thắc mắc rằng trong cụm từ có kết cấu tiểu đối “lượt dắt với hoa cài” thì “hoa cài” phải đối với “lượt dắt”, vậy thì “lượt” phải là cái gì đó nhẹ nhàng, đẹp đẽ chứ ai lại dắt cái LƯỢC lên đầu để trang trí??? Ngôn ngữ cũng phải có logic mà!...”.

Xin chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa cho biết, “lược giắt” hay “lượt giắt” đúng?”

Trả lời:

Chuyện “lược” hay “lượt” mà tác giả TP đặt ra, cũng như thắc mắc của độc giả LAD là vấn đề rất thú vị. Sau đây, chúng tôi xin lần lượt đi vào từng ý.

1-Là lượt, “là” và “lượt”

        Đúng như tác giả TP giải thích, là và lượt đều là hàng dệt tơ mỏng và thưa, mặc mát, thời trước. Trong đó, là vốn gốc Hán là chữ la 羅, là một loại vải tơ dệt mỏng mà nhẹ; còn lượt cũng là một loại tơ dệt thưa, mỏng, thường dùng làm khăn, áo. Thành ngữ Hán Lăng la trù đoạn 綾羅綢緞, ý chỉ đồ tơ lụa nói chung, trong đó, lăng, la, trù, đoạn đều là những loại vải cao cấp dệt bằng tơ, tương đương câu Lụa là gấm vóc trong tiếng Việt.

Dệt lụa. Ảnh: ST

        Thành ngữ Việt có câu Quần là, áo lượt, Khăn là áo lượt… Xưa kia, là và lượt vốn là những sản phẩm may mặc phổ biến dùng cho giới thượng lưu, khá giả. Thế nên, là lượt có thêm một nghĩa là sự sang diện, chải chuốt (như Là lượt là vợ thông lại, nhễ nhại là vợ học trò – Tục ngữ; Xưa kia em cũng lượt là, Bây giờ nó rách, nó ra thân tàn – Ca dao); Bữa ăn dầu có dưa muối, Ăn mặc nài chi gấm là (Nguyễn Trãi),….

        Vậy, phải chăng “lượt giắt” mới là đúng?

2- “Lược giắt” hay “lượt giắt”?

        Khi tìm kiếm trên ứng dụng Google, chúng ta sẽ thấy có cả hai dị bản “lượt giắt…” và “lược giắt…”.

        Một số trang như loibaihatviet.com; nhaccuatui.com,… viết là “lượt giắt”. Một số trang khác, như dongnhacvang.com; nhacxua.vn; lyrics.vn…lại viết là “lược giắt”. Thậm chí, ngay trên cùng một trang (loibaihatviet.com), cùng tồn tại cả hai dị bản “lượt giắt…” và “lược giắt…”.

        Vậy, Nhạc sĩ Lê Dinh đã viết như thế nào?

        Nhạc sĩ Lê Dinh sáng tác bài Tấm ảnh ngày xưa vào năm 1961. Căn cứ vào ấn phẩm cùng tên (bản chụp), được Nhà xuất-bản An-Phú (Sài Gòn) phát hành cùng năm (ngày 19/6/1961), thì lời bài hát là “LƯỢC giắt với hoa cài”, chứ không phải “lượt giắt…”.

Trang bìa ấn phẩm Tấm ảnh ngày xưa

Lời bài hát Tấm ảnh ngày xưa

Lê Dinh viết là "lược giắt với hoa cài". Ảnh: ST

        Như vậy, không thể có chuyện sau này, “một số bạn trẻ trên mạng đã đăng lời bài hát và sửa chữ “lượt” thành “lược”.

3- Không thể là “lượt giắt”

        Tác giả TP lập luận: “…“lượt” phải là cái gì đó nhẹ nhàng, đẹp đẽ chứ ai lại dắt cái LƯỢC lên đầu để trang trí???...”.

        Ở mục 1 (Là lượt, “là” và “lượt”), chúng ta thấy rằng, lượt chỉ chung một loại tơ dệt thưa, mỏng, thường dùng làm khăn, áo. Theo đây, lượt chưa phải là một loại phục sức thành phẩm, mà chỉ ở dạng nguyên liệu may áo, khăn. Với áo thì miễn bàn, còn nếu là khăn lượt, thì chức năng của nó là trùm đầu, chứ không phải “giắt” vào tóc. Giả sử “lượt” ở đây là miếng vải nhỏ, thì cũng khó thuyết phục, bởi cho dù vải lượt có “nhẹ nhàng, đẹp đẽ” đến bao nhiêu, cũng không ai lấy một mụn vải lượt giắt lên tóc để trang điểm. Với cô gái "nét mi cong viền khóe mắt u hoài" đài các của Lê Dinh, hẳn lại càng không. Còn nếu lượt là cái nơ làm bằng vải lượt, thì tên của nó phải là nơ, hay nơ lượt, và phải gọi là cài, thắt, chứ không ai gọi là giắt nơ bao giờ.

4 - Người ta có “giắt cái LƯỢC lên đầu để trang trí” không?

        Hầu như tất cả các cuốn từ điển tiếng Việt đều giảng “lược” với một nghĩa duy nhất, là đồ dùng để chải tóc, có nhiều răng đều nhau. Tuy nhiên, trong thực tế còn có một loại lược gọi là lược cài, lược trâm, phụ nữ thường giắt lên tóc để trang điểm, và có khi giữ cho búi tóc được chặt hơn.

Lược trâm bằng vàng. Ảnh: ST

Nhiều tài liệu cho thấy, loại lược cài, lược trâm…đã xuất hiện hàng ngàn năm trước, với trình độ chế tác tinh xảo, trên đủ mọi chất liệu, như xương thú, sừng trâu, ngà voi, vàng, đồng…Thế nên, thành ngữ Việt có câu Lược giắt trâm cài, được nhiều cuốn từ điển tiếng Việt giải nghĩa là tả sự trang điểm cẩn thận của người phụ nữ thời xưa:

Trên đầu lược giắt trâm cài,
Tảo tần khuya sớm chưa ai chung tình.

(Ca dao)

Vẳng nghe thấy tiếng cha đòi,
Gương soi, lược giắt trâm cài bước ra

(Chèo Kim Nham)

“…Lầu hồng phấn đánh gương soi, lược giắt trâm cài trau chuốt mãi”

(Gái nhỡ thì phú)

Lược trâm đời mới. Ảnh: ST

Như vậy, khi viết “LƯỢC giắt với hoa cài”, Nhạc sĩ Lê Dinh đã vận dụng thành ngữ Lược giắt trâm cài/ Trâm cài lược giắt/ Gương soi lược giắt… của dân gian, chứ không phải là từ ngữ mới. Ông chỉ "cách tân", thay cái "trâm cài" bằng "hoa cài" cho phù hợp với hình ảnh trẻ trung của một cô gái tân thời. Và, loại lược dùng để giắt lên tóc này, đã được Việt Nam tân tự điển (Thanh Nghị) và Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức) thu thập, gọi là lược cài. Trong đó, từ điển của Lê Văn Đức có lời giảng rõ ràng về cái lược cài này là: “Lược hình bán-nguyệt hay lưỡi-liềm để cài giắt trên tóc”.

Kết luận: Phải là “LƯỢC giắt với hoa cài” mới đúng. Điều này không chỉ đúng theo logic của ngôn ngữ (như tác giả TP viết), mà còn đúng như những gì có trong thực tế.

HTC/8/2023