Tìm thấy 1 mục

TỰ LỰC VĂN ĐOÀN - VĂN HỌC VÀ CÁCH MẠNG

Lý Toét, Xã Xệ

Kể từ cặp Tú Bà, Sở Khanh chưa có nhân vật nào nổi tiếng và đi sâu vào lòng người bằng Lý Toét, Xã Xệ.

Nhất Linh sáng tác ra Lý Toét. Bút Sơn sáng tạo Xã Xệ.

Hoàng Tích Chu đặt tên cho Lý Toét.

Nguyễn Gia Trí đem lại cho Lý Toét Xã Xệ chiều kích văn hóa, lịch sử.

Nhất Linh, Giám đốc Phong Hóa, muốn phát triển khía cạnh trào phúng, hầu như chưa có mặt trên báo chí Việt Nam lúc bấy giờ, nên ban đầu, ông vẽ nhiều hơn viết; chủ trương này rõ nhất trong những năm 1932-1934.

Nhưng nếu tranh trào phúng hoàn toàn thích hợp với công chúng bình dân, thì lại bị những người được gọi là trí thức chê bai, khinh bỉ. Không kể trường hợp giáo sư Thanh Lãng mà chúng tôi đã đề cập đến trong chương Sự tiếp nhận Tự Lực Văn Đoàn; nhà nghiên cứu Phạm Thế Ngũ tóm tắt những ý kiến khác, có lẽ cũng tâm đồng với ông, như sau:

Ra khỏi năm 1940, trở về với những bận tâm học thuật dân tộc và chính trị quốc gia, dư luận cũng đổi hướng, tỏ ra khắt khe với họ[Tự Lực Văn Đoàn]. Nhóm Tri Tân phục hưng chủ nghĩa ôn cổ, cũng như nhiều người Hàn Thuyên chủ trương chiến đấu tích cực, đã lên án họ nặng nề. Hoa Bằng cho rằng sau những năm khủng bố 1930-1931, toàn trong nước vừa trải qua một cơn hồi hộp hoang mang, ai nấy chỉ muốn tìm những phút vui cười cho khuây khỏa, nhóm Phong Hóa đã đầu theo tâm lý dễ dãi ấy để bầy ra một cái cười cho quên lấp, một cái cười phá hoại tất cả nền nếp truyền thống, một cái cười nhiều khi rất vô ý thức nữa, như hành động lố bịch hóa hạng người nhà quê Lý Toét, Xã Xệ của họ thật là tàn ác, bất công, không kể còn gây ra sự chia rẽ giữa hai dân tỉnh và dân quê.

Trương Tửu cho rằng họ đã vô tình hay hữu ý mắc mưu thực dân, hưởng ứng phong trào vui vẻ trẻ trung 1932, đề cao tình cảm lãng mạn và nghệ thuật thuần tuý, làm cho thanh niên quên con đường tranh đấu gian nan, ngả theo khuynh hướng hưởng lạc, đi đến ăn chơi đồi trụy [1].

Không hiểu những bận tâm học thuật dân tộc và chính trị quốc gia, của các trí thức mà Phạm Thế Ngũ nói đến ở đây là gì, mà khiến cho những vị này trong nhóm Tri Tân và Hàn Thuyên đã lên án họ nặng nề như thế.

Xem như vậy, Tự Lực Văn Đoàn không những bị vùi dập vì lý do chính trị đối lập với đảng cộng sản, mà cả đến những người quốc gia hay đệ tứ, có học, những người làm văn học hay dạy học, cũng không hiểu ý nghiã cuộc tranh đấu cách mạng của họ, nên hầu hết đều coi biểu tượng Lý Toét, Xã Xệ là sự chế giễu khinh bỉ dân quê, và coi sự hài hước nói chung trên Phong Hóa Ngày Nay là phá hoại, để quay mũi dùi ngược lại, kết án Tự Lực Văn Đoàn. Đó là phần thưởng dành cho những người đi trước thời đại.

Trào phúng – vai trò của các họa sĩ

Chủ trương tờ báo trào phúng, cho nên Nhất Linh hết sức quan tâm đến biếm họa, chính ông bắt tay vào vẽ ngay từ Phong Hóa số 14 (22-9-32). Và cũng chính ông đã tập trung được một nhóm họa sĩ trẻ tài hoa, phần lớn xuất thân từ trường Mỹ thuật Đông dương, là bạn ông. Tôi còn nhớ khi họa sĩ Lê Phổ còn sống, ông luôn luôn nhắc đến Nguyễn Tường Tam với giọng thân yêu quý mến lạ lùng, theo ông “Tam viết văn và vẽ đẹp lắm.”

Ngoài Nhất Linh và Nguyễn Gia Trí, kể từ PH số 16 (6-10-32), thêm sự góp mặt của các họa sĩ: Trần Bình Lộc, Trần Quang Trân, Le Mur Nguyễn Cát Tường… chưa kể Hoàng Đạo và Khái Hưng đều biết vẽ. Phong Hóa còn tổ chức thi biếm họa, vẽ Lý Toét, cho nên những họa sĩ bên ngoài cũng góp tranh.

Trần Bình Lộc (1914-1941), vẽ trên Phong Hóa từ số 16 (6-10-32) ký LỘG, ở tuổi 18 với bức tranh Những chỗ ngồi trên xe điện. Kể từ PH số 33 (10-2-33), ông ký những tên Bloc, Bloch, Block… Trần Bình Lộc là một trong những họa sĩ quen thân và vẽ nhiều cho Phong Hóa ngay từ đầu, thỉnh thoảng ông còn viết truyện ngắn. Trần Bình Lộc mất năm 1941, vì một tai nạn, tại Lào, ở tuổi 27.

Nhất Sách cũng vẽ khá nhiều tranh trên Phong Hóa, nhưng chúng tôi chưa biết là ai.

Trần Quang Trân học trường Mỹ Thuật khóa III cùng với Lê Thị Lựu, ra trường năm 1932, xuất hiện trên PH từ số 18 (20-10-32), ký Mạc, Ngym, Ngạc Mai… Ông vẽ hý họa và đôi khi minh họa truyện của Khái Hưng.

Nguyễn Cát Tường ban đầu ký tên A.S. Lemur, (Le mur tiếng Pháp là tường) có tranh hài hước trên Phong Hóa từ số 13 (8-9-32). Đến số 27 (23-12-32) ông xuất hiện lại với hai bức hý họa Xem voi ở sở bách thú Hà Nội và Ba năm ở xứ Bắc.

Kể từ PH số 85 (11-2-34) (báo Xuân năm thứ hai), Nhất Linh mở thêm mục: Vẻ đẹp của các bà các cô và giao cho họa sĩ Le Mur Nguyễn Cát Tường phụ trách. Đây là mục thời trang đầu tiên trên báo chí miền Bắc, và có lẽ trên cả đất nước Việt Nam. Về y phục phụ nữ, Lê Phổ đi trước, rồi tới Nguyễn Cát Tường, là những nhà kiểu mẫu tiên phong trong việc đổi mới áo dài, họ vẽ nhiều kiểu áo tân kỳ cho đàn bà mặc trong những sinh hoạt khác nhau, tạo sự thanh lịch cho phụ nữ Hà thành. Nhưng Lê Phổ làm phụ tá cho thầy Tardieu, đi ngoại quốc luôn, nên Cát Tường trở thành số một. Có thể nói Cát Tường là “Coco Chanel” của Việt Nam, thủa ban đầu vậy.

Tô Ngọc Vân, cộng tác với Phong Hóa từ số 129 (21-12-34), thay Nguyễn Gia Trí khi ông Trí vắng mặt. Tô Ngọc Vân, thường ký tên Tô Tử, là họa sĩ chính thứ hai sau Nguyễn Gia Trí, không những vẽ tranh hài hước mà còn vẽ những bức phụ bản tuyệt đẹp cho báo xuân, viết phê bình hội họa và minh họa cho tiểu thuyết, truyện ngắn dưới tên Ái Mỹ. Tô Ngọc Vân chỉ ngừng trong thời gian đi Cao Mên dạy học và khi trở về, ông lại cộng tác liên tục với Ngày Nay từ số 139 (3-12-38) đến khi tờ báo đóng cửa, số 224 (7-9-40).

Nguyễn Gia Trí, vẽ từ PH số 1 (16-6-32) với bức tranh Hai đám rước sư tử, không ký tên; nhờ những điều Khái Hưng viết trong tiểu thuyết Những ngày vui, ta có thể đoán đó là tranh Nguyễn Gia Trí. Tóm lại, những bức tranh in trên Phong Hóa từ số 1 đến số 13 (8-9-32) chỉ có thể đoán là của Nguyễn Gia Trí, chưa thể xác định[2].

Ngoài bức tranh ký tên Đông Sơn (chữ quốc ngữ) chắc là của Nhất Linh, in trên PH số 3 (30-6-32) và một bức ký AS Lemur trên số PH 13 (8-9-32), phần lớn những tranh còn lại đều ký Hbat, tạm đoán là Nguyễn Gia Trí.

Kể từ Phong Hóa số 14 (22-9-32) Nguyễn Gia Trí ký thêm nhiều tên khác, như: Tô, Cô Tô, Nul, Daladin, Nal, Hoth, TAG, Tú Sơn, Tú Nuy, NGT, ZTTG, Rigt… Những biệt hiệu này phản ánh tính hài hước của Nguyễn Gia Trí: Tô (tên chó Tây), Cô Tô (cô chó Tây), Nul (số không), Nal (biến thể của Nul), Daladin (chắc từ chữ d’Aladin, nghiã là của Aladin), Hbat, Hoth, TAG (ba chữ cái trong GIA TRI), Tú Sơn (Tout seul, một mình), Tú Nuy (Tout nu, trần truồng), NGT (Nguyễn Gia Trí viết tắt); ZTTG, tên ký để tỏ sự phẫn nộ cực điểm.

Rigt hay RIGT, là bút hiệu dùng nhiều nhất trên Ngày Nay, có nghiã là: RI GT tức gt ri hay gia trí cười mà cũng còn nghiã là Lẽ phải.

Trong giai đoạn đầu của Phong Hóa, có thể vì Gia Trí chưa học xong, nên không được phép vẽ và ký tên như một họa sĩ thực thụ; nên ông thường không ký tên hoặc ký ẩn danh, nhưng trên PH số 66 (29-9-33) lần đầu tiên ông ký NGT.

Còn bút hiệu Rigt hay RITG và các biến thể của chữ này, xuất hiện trong giai đoạn sau, thường dùng để ký dưới những biếm họa tranh đấu trên báo Ngày Nay.

Tựu trung, Nguyễn Gia Trí vẽ nhiều nhất, (trừ khi có việc phải vắng mặt), từ Phong Hóa số 1, tháng 6 năm 1932, đến Ngày Nay kỷ nguyên mới, tháng 5-6 năm 1945.

Tranh Nguyễn Gia Trí, trong giai đoạn tranh đấu quyết liệt, thường đi đôi với bài viết của Hoàng Đạo, tạo một phong cách phê bình xã hội độc đáo, có sức công phá quan trường cao độ, chống Pháp thâm thúy, mãnh liệt, khiến nhiều lần Phong Hóa và Ngày Nay bị đe dọa đóng cửa.

Nhất Linh vẽ nhiều hơn viết, trong hai năm đầu. Dù chỉ học trường Mỹ thuật Đông dương có một năm, nhưng tác phẩm chứng tỏ ông là một họa sĩ tài ba, được nhà trường trân trọng, ông có tên trong danh sách hội đồng chấm thi cho cuộc triển lãm 1935 (PH số 137, 22-2-35).

Ông vẽ cho Phong Hóa từ số nào? Nếu dựa vào tranh bìa, ký Đông Sơn bằng chữ nho, thì Nhất Linh đã “vào” PH từ số 2 (28-6-32). Và trên PH số 3 (30-6-32) ông đã có một hý họa nhỏ, ký tên Đông Sơn bằng chữ quốc ngữ.

Đến PH số 14 (22-9-32) xuất hiện bức tranh hoành tráng Người Annam mình kinh doanh, ký tên Đông Sơn, vẽ cảnh người Việt chen chúc trên một chiếc xe hàng, tác phẩm hiện thực châm biếm có tính cách toàn diện, xác định con đường tranh đấu bằng biếm họa của Phong Hóa. Trong chương Sự thành lập Tự Lực Văn Đoàn, chúng tôi đã đưa ra giả thuyết: có thể Đông Sơn lúc đầu là tên chung của Nguyễn Gia Trí và Nhất Linh.

Nhất Linh thường ký tên Đông Sơn, thỉnh thoảng DS hay TAM. Ngoài những bức biếm họa, ông còn minh họa các truyện dài Hồn bướm mơ tiên, Nửa chừng xuân, Gánh hàng hoa, Đời mưa gió, Đoạn tuyệt, Tiêu sơn tráng sĩ. Về biếm họa, nét vẽ của Đông Sơn tròn trĩnh, hiền lành hơn những nét nhọn, lõm, khiêu khích của Nguyễn Gia Trí, vì vậy có thể bức Người Annam mình kinh doanh là sản phẩm chung của hai người.

Hoàng Đạo tuy không học vẽ nhưng xuất hiện ngay từ số 14 (22-9-32) với hai bức biếm họa Nhà giáo quen tay và Nguyễn Khắc Hiếu với việc đời, ký tên Tứ Ly. Ông minh họa truyện ngắn của Khái Hưng: Đi Nam Kỳ và Cái thù ba mươi năm trên PH số 15 (29-9-32); Cái thống đời Tống trên PH số 17 (13-10-32); Tình tuyệt vọng trên PH số 18 (20-10-32), tác phẩm này làm say mê tuổi trẻ lúc bấy giờ nhờ bài thơ Tình tuyệt vọng Khái Hưng dịch thơ Arvers.

Đến PH số 19 (27-10-32), lần đầu tiên Tứ Ly xuất hiện như họa sĩ đích thực trên trang nhất Phong Hóa với bức hý họa rất “nhà nghề” Ấy họ đá… nhau! chế giễu cảnh bóng đá… đá nhau và trên PH số 21 (11-11-32) có tranh “Ông Nguyễn Khắc Hiếu dậy Văn chương” của Tứ Ly… là hai bức hý họa lớn của Hoàng Đạo.

Topics tagged under 26 on daovien.net Tlvd8910

Ấy họ đá… nhau! của Tứ Ly, bìa Phong Hóa #19

Khái Hưng cũng vẽ, ký tên Bán Than và Nhị Lang. Trên số PH số 23 (25-11-32), có bức hý họa đầu tiên tựa đề Phát minh, ký Bán Than. Trên PH số 26 (16-12-32) ông vẽ thêm ba bức tranh hài hài hước, ký Bán Than. Đến PH số 66 (29-9-33) ông vẽ hai tranh tựa đề Tùy danh chọn nghề, đều ký Nhị Lang. Ông tiếp tục ký Nhị Lang trên các tranh: Lý luận Phan Khôi trên PH số 70 (27-10-33); rồi hai tranh trên PH số 73 (17-11-33), một trên PH số 74 (24-11-33). Và trên PH số 85 (11-2-34) có tranh Nhị Lang bán tranh Tết. Ông còn minh họa cho truyện vừa Số đào hoa của ông. Và trên PH số 115 (14-9-34) có tranh Lý Toét của Nhị Lang…

Nhưng Khái Hưng vẽ không hay bằng Hoàng Đạo.

Topics tagged under 26 on daovien.net Tlvd9010

Nam Bắc không hiểu nhau của Bán Than, Phong Hóa #26