VƯỜN CÂY ĐV II

1.442- DÀNH DÀNH NÚI
     
DÀNH DÀNH NÚI
 
Cây nhỏ, lá thon hẹp
Mặt trên bóng, dưới đen
Cánh hoa bầu dục, trắng
Quả vàng, chuyển sang hồng
Dùng như dành dành khác
Chữa cảm sốt, đau răng.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Dành dành lá hẹp, Dành dành núi - Gardenia stenophylla, chi Gardenia, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây nhỏ cao tới 3m, nhánh non to 3-4mm, có lông ngắn. Lá có phiến thon hẹp, to 5 x 1,5cm, nhọn hai đầu, mặt trên đen bóng, mặt dưới đen, gân phụ 12-13 cặp; cuống 2-3cm; lá kèm nhỏ, cao 1,5mm. Hoa lớn, màu trắng, ở ngọn; cuống 5-10mm, đài cao 2cm, là đài nhọn; tràng có ống dài 3,5cm, cánh hoa bầu dục, dài 2cm. Quả màu vàng sau ngả sang màu hồng vàng, dài 1-2,5cm.
Nơi mọc: Cây mọc ở rừng, ở độ cao 800m ở Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phú. Còn phân bố ở Trung Quốc.
Công dụng: Các bộ phận khác nhau của cây cũng được dùng như Dành dành.

1.443- DÀNH DÀNH BÓNG
 
DÀNH DÀNH BÓNG
Cây nhỏ, phiến lá thon
Tràng hoa kép, rất thơm
Quả mọng có vỏ mỏng
Trồng cảnh ở Miền Nam.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Dành dành bóng hay Mẫu đơn - Gardenia resinifera, chi Gardenia, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây nhỡ nhỏ. Lá có phiến thon ngược tròn dài, bóng láng, không lông. Hoa mọc đơn độc ở chót các nhánh, to, màu trắng rồi vàng nhạt, rất thơm, với tràng hoa kép. Quả mọng có vỏ quả mỏng.
Ra hoa quả quanh năm.
Nơi mọc: Cây trồng làm cảnh, phổ biến ở các tỉnh Nam Bộ của nước ta.
Công dụng: Ở Ấn Độ, người ta dùng gôm trị bệnh ngoài da và diệt ruồi, sâu

1.444- LÂM BÒNG
 
    
LÂM BÒNG
 
Lá xoan ngược, xoan tròn
Hoa xim ở nách lá
Quả hạch hình con quay
Trị áp xe, trị lỵ.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Lâm bòng - Guettarda speciosa, chi Guettarda, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây gỗ nhỏ. Lá hình trái xoan ngược dài dài hay trái xoan tròn, có khi hơi hình tim ở gốc, có mũi nhọn ngăn ngắn hoặc tù ở đầu, dài 10-25cm, rộng 7,5-18cm, nhẵn ở trên, có lông phấn và hơi có mạng ở mặt dưới, dạng màng; cuống lá dài 1-3,5cm. Hoa tập hợp với số lượng ít, thành xim ở nách lá, ít phân nhánh. Quả hạch dạng trứng hay hình con quay, dẹp ở đầu, đường kính 2-4cm, có 4-6 ô. Hạt đơn độc trong mỗi ô, cong có vỏ dạng màng.
Hoa tháng 7-2, quả tháng 7-3.
Nơi mọc: Loài cây châu Á và nhiều vùng nhiệt đới khác. Gặp ở Campuchia và Nam Việt Nam. Thường mọc dọc bờ biển Nha Trang, Côn Ðảo và Phú Quốc.
Công dụng: Thường được dùng điều trị các vết thương và áp xe. Ở Inđônêxia, vỏ thân dùng trị lỵ mạn tính.

1.445- RAU MÁ NÚI
 

RAU MÁ NÚI
 
Cây thảo mảnh, mọc bò
Phiến lá bầu dục rộng
Hoa trắng, quả hình cầu
Chữa dạ dày, viêm thận.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Rau má núi - Geophila herbacea, chi Geophila, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây thảo mảnh mọc bò, sống dai. Lá mọc đối, phiến lá hình bầu dục rộng, dạng tim ở gốc, màu nâu lục ở mặt trên, màu nhạt ở mặt dưới, mềm, gân chân vịt, lá kèm hình bán nguyệt cao 1-7mm. Hoa 1-3 chiếc, trên cuống mảnh, lá bắc hình dải, lá đài 4-7 cao 4-6mm, tràng màu trắng có ống hẹp, 4-7 tai thon nhọn, nhị 4-7, bầu 2-5. Quả hạch đỏ, gần hình cầu, chứa 2 hạch, mỗi hạch một hạt. 
Hoa tháng 5-9, quả tháng 8 đến tháng 1 năm sau. 
Nơi mọc: Ở nước ta, cây mọc rải rác trong các bãi hoang, ven đồi miền trung du, trong rừng thường xanh nhiều nơi từ Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hà Giang, Hoà Bình, Ninh Bình tới Bà Rịa- Vũng Tàu (Côn Ðảo).
Công dụng: Có tác dụng thanh nhiệt giải độc. Lá được dùng chữa ban, sởi, đái vàng, cây dùng trị đau dạ dày, viêm thận và rắn độc cắn.

1.446- VẤN VƯƠNG
     
VẤN VƯƠNG
 
Cây thảo, mọc bò, leo
Có gai nhọn dạng móc
Hoa trắng lục, quả đen
Trị tuần hoàn rối loạn.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Vấn vương - Galium aparine, chi Galium, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây thảo phân nhánh nhiều, sống hằng năm, mọc bò và leo cao 3-5m; thân có 4 góc, có gai nhọn dạng móc. Các lá của vòng (6-8) cũng lớm chớm những gai móc nhỏ hướng về chiều ngược lại ở mặt trên của phiến và trên các mép lá. Cụm hoa xim cao 3-4cm ở nách lá, có cuống; hoa trắng và lục nhạt. Quả màu đen, có hai hạt, to 2-3 mm, phủ lông mọc dày dạng móc.
Ra hoa tháng 11.
Nơi mọc: Loài phân bố ở châu Âu, châu Á. Ở nước ta, cũng chỉ gặp ở vùng núi cao Sapa (Lào Cai) và Ðà Lạt (Lâm Ðồng). Thu hái rễ cây quanh năm, phơi khô.
Công dụng: Rễ có vị cay, tính ấm. Toàn cây được dùng chữa phụ nữ kinh nguyệt không đều, cảm nhiễm niệu đạo và bệnh ngoài da.
Ở Pháp, cây thường được dùng trị các rối loạn tuần hoàn, bệnh hoàng đản, viêm màng phổi, viêm tuyến tiền liệt và các rối loạn của nó, tăng bạch huyết và dùng ngoài đắp trị ung thư.
Ở Trung Quốc, người ta dùng rễ trị viêm khớp do phong thấp, thấp khớp gối, tâm lực suy kiệt, lưng cơ thương tổn, lao lực đau lưng, đòn ngã tổn thương.

1.447- GÁO TRÒN
     
GÁO TRÒN
 
Cây gỗ lớn
Lá trái xoan
Hình tim gốc
Hoa màu vàng
Hình đầu rộng
Loại quả nang
Loài lấy gỗ.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Gáo tròn - Haldina cordifolia, (Adina cordifolia, Nauclea cordifolia),  chi Haldina, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây gỗ thường có kích thước lớn. Lá hình mắt chim hay trái xoan, hình tim ở gốc, có đuôi nhọn dài ở chóp, dài 10-30cm, rộng 8-20cm, màu lục sẫm và nhẵn ở mặt trên, nhạt màu hơn và có lông mềm ỏ mặt dưới, dai. Hoa vàng, thành đầu hình cầu, đường kính 18-25mm, xếp 1-3 cái, có cuống dài 3-9cm. Quả nang, dài 3-4mm, rộng 2mm ở đỉnh, hình nêm, có lông mềm. Hạt 6-8, có cánh ở hai đầu, nhọn ở gốc, chia đôi ở đỉnh.
Mùa hoa tháng 5 - 6, mùa quả chín tháng 7 - 11.
Nơi mọc: Loài của Ðông Dương và Ấn Độ, mọc trong các rừng thường xanh hoặc nửa rụng lá ở nhiều nơi. Ở nước ta cây có gặp ở Thanh Hoá, Đồng Nai (Biên Hoà), Bà Rịa - Vũng Tàu (Châu Thành, Bà Rịa), An Giang (Châu Đốc).
Công dụng: Cây lấy gỗ. Nhựa cây làm thuốc diệt côn trùng và rễ dùng chữa lỵ.

1.448- LƯỠI RẮN
    
LƯỠI RẮN
 
Cây thảo, phân nhánh nhiều
Lá xoan dài, mọc đối
Hoa hồng, trắng, thành xim
Quả nang. Trị nhiều bệnh.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Lưỡi rắn, Bòi ngòi ngù, Vỏ chu - Hedyotis corymbosa (Oldenlandia corymbosa), chi Hedyotis, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây thảo sống hằng năm, mọc thẳng cao 20-30cm, phân nhánh nhiều, nhẵn. Thân non màu lục, có 4 cạnh, sau tròn lại. Lá nhỏ, hình dải hay hình trái xoan dài, mọc đối, không có cuống hay có cuống rất ngắn; gân chính nổi rõ; lá kèm mềm, chia thuỳ ở đỉnh. Hoa tập trung thành xim hai ngả ở nách lá, gồm 2-4 hoa nhỏ màu trắng hay hồng. Hoa có 4 lá đài, 4 cánh hoa hợp, 4 nhị, bầu dưới 2 ô. Quả nang hình bán cầu, chứa nhiều hạt hình tam giác.
Nơi mọc: Loài cây liên nhiệt đới mọc hoang khắp nơi ở ruộng vườn. Có thể thu hái cây quanh năm nhưng tốt nhất vào mùa hạ, mùa thu. Rửa sạch, dùng tươi hay phơi khô hoặc sao vàng mà dùng.
Công dụng: Thường dùng trị viêm các dây thần kinh, viêm khí quản, viêm tấy lan, viêm ruột thừa cấp, viêm gan vàng da hay không vàng da, bướu ác tính.

1.449- LƯỠI RẮN TRẮNG


 
LƯỠI RẮN TRẮNG
 
Cây thảo, mọc bò, nhẵn
Lá hình dải dài, dai
Hoa trắng, mọc từng đôi
Quả khô. Trị nhiều bệnh.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Lưỡi rắn trắng, Bòi ngòi bò - Hedyotis diffusa, chi Hedyotis, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
  
Mô tả: Cây thảo sống hằng năm, mọc bò, nhẵn. Thân cao 30-50m hình bốn cạnh, màu nâu nhạt, tròn ở gốc. Lá hình dải hơi thuôn dài 1-3cm, rộng 1-3mm, nhọn ở đầu, màu xám, dai, không cuống, lá kèm khía răng ở đỉnh. Hoa thường mọc đơn độc, hoặc từng đôi ở nách lá. Đài 4, hình giáo nhọn, ống đài hình cầu. Tràng 4, màu trắng ít khi hồng. Nhị 4, đính ở họng ống tràng. Bầu hai ô, 2 đầu nhuỵ, nhiều noãn. Quả khô, dẹt ở đầu, có đài tồn tại ở đỉnh, chứa nhiều hạt có góc cạnh.
Ra hoa hầu như quanh năm, nhưng chủ yếu vào mùa hè - thu (tháng 7-9).
Nơi mọc: Thông thường ở bờ ruộng vùng trung du và ở đồng bằng nhiều nơi, nhất là vào tháng 6. Thu hái cả cây vào mùa hạ, thu, rửa sạch phơi khô để dùng.
Công dụng: Vị ngọt, nhạt, tính mát; Thường dùng trị: Viêm đường tiết niệu, viêm amygdal, viêm hầu họng, viêm ruột thừa; Viêm gan, sỏi mật; U ác tính; Lỵ trực trùng; Mụn nhọt ung thũng, đòn ngã bầm đau, rắn độc cắn, trẻ em cam tích.

1.450- DẠ CẨM
  
DẠ CẨM
 
Cây leo bằng thân quấn
Phiến lá trái xoan thon
Cụm hoa chuỳ, tán tròn
Đau dạ dày ... đặc trị.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Dạ cẩm, Loét mồm, Ngón lợn. Dây ngón cúi - Hedyotis capitellata, chi Hedyotis, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây thảo leo bằng thân quấn; cành vuông rồi tròn, phình to ở các đốt, có lông đứng. Lá có phiến hình trái xoan thon, chóp nhọn, đáy hơi tròn; gân phụ 4-5 cặp; mặt trên xanh nhẵn bóng, mặt dưới nhạt màu và có lông mềm; cuống lá 3-5mm; lá kèm có lông và 3-5 thuỳ hình sợi. Cụm hoa chuỳ ở ngọn và nách lá, mang tán tròn; mỗi tán mang 6-12 hoa màu trắng hoặc trắng vàng. Quả nang 1,5-2mm, chứa nhiều hạt rất nhỏ.
Mùa quả tháng 5-7.
Nơi mọc: Cây mọc hoang rất nhiều ở vùng rừng núi từ Lạng Sơn tới Khánh Hoà, Kontum, Lâm Đồng và Đồng Nai. Gặp nhiều trên đất sau nương rẫy bỏ hoang.
Công dụng: Dạ cẩm có vị ngọt hơi đắng, tính bình. Từ những kinh nghiệm dân gian của đồng bào Tày sử dụng cây Chạ khẩu cắm mà ta gọi tắt là Dạ cẩm, để chữa bệnh đau dạ dày; qua những thí nghiệm từ năm 1962, người ta đã chữa bệnh loét dạ dày với tác dụng làm giảm đau, trung hoà acid trong dạ dày, bớt ợ chua, làm vết thương loét se lại, ta đã chế dạng thuốc gọi là Cao Dạ cẩm bán ra thị trường vào năm 1963.

1.451- VỎ DỤT
      
VỎ DỤT
 
Cây gỗ lớn, lá đơn
Phiến hình trái xoan ngược
Hoa trắng, nhiều, rất thơm
Người mới sinh...bổ tốt.
 
BXP
 
Sưu tập
 
Vỏ dụt, Cây tai nghé, Nam mộc hương - Hymenodictyon excelsum, chi Hymenodictyon, họ Rubiaceae - họ Thiến thảo, Cà phê, Bộ Long đởm Gentianales (nhánh 11)
 
Mô tả: Cây gỗ lớn. Lá mọc đối, đơn, hình bầu dục hay trái xoan ngược, nhọn ở gốc, nhọn từ ở chóp, mềm, gần dai, có lông tơ mềm, nhất là ở mặt dưới; cuống lá dài 2-3,5cm, có rãnh ở trên. Hoa màu trắng xanh, rất nhiều, rất thơm, xếp thành chùy ở ngọn, có lá bắc dạng lá cùng dạng nhưng nhỏ hơn những lá thường, có màu, nằm ở mặt dưới các phân nhánh của chùy. Quả nang thuôn, có 2 ô, dài 15-18mm, rộng 8-10mm, mở ở chóp thành 2 van. Hạt nhiều trong mỗi ô, lợp, thuôn dẹp, bao bởi một cánh hình trái xoan rộng, chia làm 2 thùy ở gốc hạt.
Cây có hoa tháng 4-6, có quả tháng 8-10 đến tháng 12.
Nơi mọc: Ở nước ta cây mọc rải rác trong rừng thứ sinh ven suối, nó có khả năng sinh trưởng khỏe, dù bị bóc vỏ, bị đốt vẫn đâm ra cành nhánh mới. Cũng có thể trồng bằng cách giâm cành.
Công dụng: Vị đắng, tính mát. Thường dùng làm thuốc bổ đắng để chữa sốt và sốt rét cách hai ngày một lần. Ðặc biệt dùng tốt cho phụ nữ mới sinh, hoặc gầy còm và sốt. Gỗ có thể tán thành bột rắc trị hắc lào.