Nhận diện Hán Việt

Nhận diện và phân loại từ ngữ Hán Việt trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc



Từ ngữ Hán Việt trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc là chỉ về từ đơn, từ ghép, ngữ điển cố, thuật ngữ và một ít ngữ có tính thành ngữ. Như vậy, ở đây không có loại ngữ định danh ước lệ.

Những từ và ngữ này đều thể hiện nét trang nhã, đài các của lớp từ ngữ văn học. Cũng bắt đầu từ từ rồi đến ngữ, đối tượng khảo sát trước tiên là từ đơn Hán Việt.

1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT

Trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc, ngoài ba từ đơn thuộc loại song tiết, như: phù dung(芙 蓉), ý nhi (鷾 鴯), bồ liễu (蒲 柳), còn đa số đều là những từ đơn đơn tiết. Những từ đơn Hán Việt này đều được vay mượn từ tiếng Hán văn ngôn và cũng có những biến đổi nhất định về các mặt ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp. Hiện tượng này có thể trình bày tóm tắt như sơ đồ:


Sơ đồ phân lập từ đơn Hán Việt

(theo ba tiêu chí ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp)


Từ tiêu chí ngữ âm, lớp từ đơn Hán Việt trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc có thể chia thành hai loại lớn, như sau:

1.1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ ÂM

1.1.1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT THUẦN ÂM HÁN VIỆT

Những từ đơn Hán Việt loại này thường mang âm Hán Việt phổ thông theo phiên thiết, đó là: định (đệ ninh thiết 弟 寧 切), như (nhục dư thiết 辱 余 切), tưởng (tẩy dưỡng thiết 洗 養 切), sương (sư ương thiết 師 央 切). Trong dịch phẩm cũng có âm Hán Việt hạn chế, như : tuyền (tùng duyên thiết 從 緣 切), nhưng nó lại là một yếu tố trong từ ghép hỗn hợp vẹn tuyền.

Thuyết minh: Xét các âm Hán Hán Việt phổ thông trên, thì ngoài âm tuyền có sự cạnh tranh thắng thế của âm Hán Việt phổ thông là toàn. Còn định là âm Hán Việt phổ thông của “đệ ninh thiết”; tưởng là âm Hán Việt phổ thông của “tẩy dưỡng thiết” v.v., và những âm Hán Việt phổ thông này đều tương ứng với phiên thiết.

1.1.1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT BIẾN ÂM HÁN VIỆT

Đây là những từ đơn Hán Việt mang âm Hán Việt phổ thông nhưng lại mô phỏng phiên thiết tiếng Hán. Đó là : sinh (sư hanh thiết 師 亨 切), dung (dư long thiết 余 龍 切), hòe (hồ quai thiết), v.v..

Thuyết minh: Theo hệ thống ngữ âm thiết vận tiếng Hán, thì chữ Hán 生 có phiên thiết là “sư hanh tiết, canh vận”, nên sanh mới là chính âm, còn sinh là biến âm, không theo “thiết” và “vận”. Chữ Hán 容 có phiên thiết là “dư long thiết, đông vận” và chính âm là dong, còn âm dung là mô phỏng theo phiên thiết. Chữ Hán 槐 có phiên thiết là “hồ quai thiết, giai vận”. Vậy phải đọc là hoài, song âm hoài này không phổ thông như âm hòe. Như vậy, trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc, về từ đơn biến âm Hán Việt chỉ có vài từ như trên, nhưng những âm Hán Việt này cũng đã phổ biến trong tiếng Việt và cũng được mọi người Việt Nam sử dụng một cách bình thường.

1.2. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ NGHĨA

Thường thì nghĩa của từ Hán Việt đa phần là nghĩa vay mượn. Tuy nhiên, trong dịch phẩm cũng có một số từ đơn Hán Việt được sự gia giảm về ngữ nghĩa, những nét nghĩa gia giảm này chỉ bộc lộ trong từng ngữ cảnh nhất định. Cho nên, ở đây có thể chia những từ đơn Hán Việt tùy theo ngữ nghĩa được sử dụng trong câu thơ thành hai loại sau:

1.2.1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT NGUYÊN NGHĨA HÁN

Nguyên nghĩa của một từ đơn Hán Việt là chỉ chung những nét nghĩa vốn có trong tiếng Hán văn ngôn. Nhờ một dung lượng nguyên nghĩa khá phong phú, như nghĩa gốc, nghĩa mở rộng..., những từ đơn Hán Việt loại này có đủ khả năng hoạt động một cách tự nhiên bên cạnh những từ ngữ thuần Việt. Có điều, trên phương diện vận dụng, người cầm bút chỉ chọn một nét nghĩa nào đó trong một từ để diễn đạt những tư duy lôgích, cũng như sắc thái phù hợp với vần điệu trong câu thơ tiếng Việt. Tính nguyên nghĩa của chúng luôn được bảo tồn cho dù xuất hiện ở bất cứ trường hợp nào. Đó là các nhóm từ chỉ phương hướng : đông, đoài; nhóm từ chỉ thời tiết : xuân, thu, đông ; nhóm từ chỉ hoạt động tâm lý : sầu, não, oán, thương, v.v..; nhóm từ chỉ các khái niệm trừu tượng: chí, hồn, kiếp v.v..

Chẳng hạn, xét về từ xuân thì tuy ở từng ngữ cảnh vẫn có nét nghĩa khác nhau, nhưng suy cho cùng thì cũng đều dùng theo nguyên nghĩa trong tiếng Hán. Và vì vậy, nếu xuân trong câu: “Xuân từng đổi mới đông nào còn dư”, cả từ xuân và đông ở đây đều là từ Hán Việt dùng để chỉ về mùa trong một năm thì trong câu: “Trải mấy xuân tin đi tin lại”, xuân lại là từ được mượn để chỉ cho một năm. Một ví dụ khác như từ hồn. Trong tiếng Hán hồn là chỉ về phần tinh thần của con người đối lập với thể xác (vị nhân chi tinh thần dã. Từ hải, tr. 4968. Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng, tr. 184), và đây là nghĩa chính trong câu thơ: “Há như ai hồn say bóng lẫn”. Còn trong câu: “Hồn tử sĩ gió ù ù thổi” thì hồn lại là phần tinh thần của con người đã rời khỏi thể xác và tồn tại biệt lập. Tính nguyên nghĩa vẫn tồn tại trong từ hồn, mặc dù một bên thì phụ thuộc vào thân thể hiện hữu còn một bên đã tách rời thực thể.

1.2.2. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT BIẾN NGHĨA VIỆT

Sự biến nghĩa ở một số từ đơn Hán Việt là nói về những nét nghĩa được hình thành trong tiếng Việt. Chúng cùng tồn tại với những nét nghĩa tiếng Hán và chỉ bộc lộ rõ nét trong một ngữ cảnh nhất định của từng câu thơ trong dịch phẩm. Nhìn chung, sự biến nghĩa này có khi dựa trên nghĩa tiếng Hán, có khi thoát ly hẳn với tiếng Hán, độc lập bằng nghĩa Việt. Chẳng hạn, từ ước (約) trong tiếng Hán có 9 nghĩa (Từ hải, tr. 3400), hoặc 36 nghĩa (Hình âm nghĩa tổng hợp đại tự điển, tr. 1263 - 1264), nhưng lại không có nét nghĩa động từ: “cầu mong, ước ao, ước muốn” như trong câu: “Ước gì gần gũi tất gang”. Một ví dụ khác, như từ tưởng (想) chẳng hạn. Trong tiếng Hán tưởng có nghĩa là nghĩ ngợi, nhớ mong (tưởng: Hữu sở hi kí nhi tư chi dã. 有 所 希 冀 而 思 之 也..Từ hải, tr. 1809). Song khi xuất hiện trong câu thơ: “Thiếp chẳng tưởng ra người chinh phụ” thì “chẳng tưởng” lại có nghĩa là chẳng ngờ đến. Tưởng ở đây chỉ còn là cái vỏ ngữ âm Hán Việt đang hàm chứa ý nghĩa Việt: việc đáng lý phải thế này lại bày ra thế khác. Hoặc như từ thấu (透). Trong tiếng Hán thấu có nghĩa: vượt qua, xuyên qua, đạt đến mức tường tận. (khiêu dã, quá dã; triệt dã. Từ hải, tr. 4311). Từ những nét nghĩa này đã hình thành nét nghĩa khá tinh tế trong tiếng Việt: lên tới, vang tới, như trong câu” “Trời thăm thẳm xa vời khôn thấu”. Một ví dụ khác như từ thương chẳng hạn. Nếu trong câu: “Con chim bạt gió lạc loài kêu thương” (nguyên tác: khiếu thanh ai), thương hàm nghĩa Hán: đau buồn xót xa, thì trong câu: “Kìa lão thân khuê phụ nhớ thương”, thương lại mang nét nghĩa rất tinh tế là yêu mến, thương quí trong tiếng Việt (Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng, tr. 403).

1.3. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ PHÁP

Theo sự hoạt động ở từng ngữ cảnh của câu thơ, lớp từ đơn HánViệt cũng có thể chia thành danh từ, động từ và tính từ.

Về mặt danh từ thì ở đây gồm có danh từ loại biệt, như khách; danh từ trừu tượng, như: chí, hồn, tiên; danh từ cụ thể, như: mai, đào, liễu, quyên v.v. ;

Ví dụ, xét về từ khách (客). Trong tiếng Hán khách được phân thành hai nét nghĩa riêng biệt. Một nét nghĩa: gởi, ở tạm (ký dã. Từ hải, tr. 1419; ký cư đích. Từ vựng, tr. 200); hoặc người từ nơi khác đến với mình, trái với chủ (Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng, tr. 196). Một nét nghĩa khác được dùng để chỉ chung về một cấp bực người trong xã hội, như: hiệp khách, chính khách. (phiếm xưng kỳ nhân diệc viết khách. Từ hải, tr. 1419). Và vì vậy, trong dịch phẩm, khách được dùng theo nét nghĩa danh từ loại biệt kèm theo một định ngữ, như trong câu: “Khách má hồng nhiều nỗi truân chiên”, hoặc: “Khách phong lưu đương chừng niên thiếu”.

Những từ Hán Việt như: chí, hồn là những danh từ phi sự vật, nghĩa là chúng ở ngoài cảm quan xúc giác nhận biết của con người, song vẫn coi đó là những danh từ thật sự. Bởi vì, những danh từ này tuy không gọi tên sự vật một cách cụ thể như mai, đào v.v., nhưng chúng lại biểu đạt về tính sự vật đặc biệt, có thể coi là tính sự vật trong tưởng tượng, hoặc cũng có nhưng con người không thể nắm bắt được, cho nên có thể gọi chúng là những danh từ trừu tượng.

1.3.1. Từ đơn Hán Việt là danh từ

Trong phạm vi dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc, danh từ đơn Hán Việt bao gồm danh từ cụ thể và danh từ trừu tượng là các từ:

Khách 客 chí 志 bức 幅

bộ 步 thủy 水 thuyền 船

sự 事 áo 襖 sắc 色

tuyết 雪 quân 軍 kỵ 騎

oanh 鶯 liễu 柳 quyên 鵑

mai 梅 đào 桃 ải 隘

tình 情 thoa 釵 ngọc 玉

thu 秋 xuân 春 đông 冬

đoài 兌 hồn 魂 trâm 簪

xiêm 襜 thước 鵲 sương 霜

hòe 槐 niên 年 lệ 淚

hương 香 cảnh 景 nguyệt 月

ốc 屋 hiên 軒 hoa 花

song 窗 trướng 帳 thân 身

trĩ 雉 nhạn 鴈 tiên 仙

tường 墻 thiên 篇 hài 鞋

quắc 虢 phương 方 công 功

giáp 甲 khúc 曲 tượng 像

bào 袍

1.3.2. Từ đơn Hán Việt là động từ

Động từ đơn Hán Việt ở đây gồm có tiến, học, phong v.v. chỉ về sự hoạt động của chủ thể; tưởng, sầu, muộn, thương v.v. chỉ cảm nghĩ, tâm tư, tình cảm của chủ thể; hoặc các động từ chỉ quá trình biến đổi, như: hóa, tàn, giải v.v.. Đó là các từ:

định 定 tiến 荐 dung 容

quyết 決 tàn 殘 cách 隔

sầu 愁 não 惱 muộn 悶

thương 愴 tưởng 想 ca 歌

xuyên 穿 ước 約 thấu 透

kinh 惊 ngại 礙 phong 封

học 學 hóa 化 hộ 護

đề 題 thẩm 審 kết 結

động 動 giải 解

1.3.3. Từ đơn Hán Việt là tính từ

Trong dịch phẩm, tính từ có số lượng rất ít, đó là các từ:

trọng 重 tiện 便 dư 餘

cao 高



Tính chất từ loại của các từ trên cũng rất khó xác định. Nhìn chung, ngoài từ cao có dấu hiệu tính từ rõ nét, những từ còn lại thì dấu hiệu từ loại rất mờ nhạt, vì các từ này đều thuộc dạng đa từ loại đa nghĩa dụng trong tiếng Hán cũng như tiếng Việt. Ví dụ, như từ trọng. Trong tiếng Hán, trọng có thể là một động từ: kính trọng, tôn sùng; hoặc mang nét nghĩa tính từ: sự cảm tạ trọng hậu; không coi thường; quan trọng (trọng tạ; bất khinh xuất; khẩn yếu. Từ vựng, tr. 898). Trong tiếng Việt, trọng có thể là một động từ với nét nghĩa cho là có ý nghĩa, tác dụng lớn, cần phải chú ý; đánh giá cao và tránh làm trái ý. Song cũng có thể là một tính từ mang nghĩa: ở mức độ rất cao, rất nặng, đáng lưu ý. (Từ điển tiếng Việt, tr. 1004). Trong Từ điển từ Hán Việt của Phan Văn Các, tr. 429 thì chỉ cho trọng là động từ với hai nét nghĩa: nặng; coi trọng, coi là quí. Trong Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng, tr. 436. Trọng động từ có nét nghĩa: cho là có ý nghĩa, cần lưu ý đánh giá cao. Trọng tính từ có nghĩa: ở mức độ rất cao, rất nặng. Như vậy, kết hợp giữa những nét nghĩa trong các từ điển Hán cũng như Việt thì trong câu: “Phép công là trọng niềm tây sá nào”, trọng phải là một tính từ với nét nghĩa đối lập: phép công là trọng, niềm tây (riêng) là nhẹ. Cũng vậy, dư là tính từ trong câu: “Xuân từng đổi mới, đông nào còn dư”, v.v.

Tất cả những từ đơn Hán Việt được liệt kê ở trên là chỉ tính theo từng từ khác nhau. Nhìn chung, trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc cũng có nhiều từ đơn xuất hiện từ hai lần trở lên. Ở đây xin kể ra một số từ đơn Hán Việt có tần số xuất hiện khá cao như sau:

花 hoa (11 lần : 225 (2 lần), 227 (2 lần), 228, 243, 244, 305, 307, 308, 360).

愁 sầu (9 lần : 16, 64, 80, 120, 166, 204, 229, 241, 244, 403, 409).

霜 sương (9 lần : 77, 180, 201, 216, 217, 219, 284, 308, 318).

隔 cách (8 lần : 59, 60, 116, 241, 244, 288, 324, 409).

月 nguyệt (6 lần : 221, 225 (2 lần), 227 (2 lần), 228).

情 tình (5lần : 144, 153, 268, 365, 411).

Ngoài các từ đơn Hán Việt kể trên, trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc chỉ có một đại từ Hán Việt thuộc loại nhân xưng, đó là thiếp (妾) , nhưng tần số xuất hiện rất cao: 24 lần trong các câu thơ số 48, 52, 54, 58, 112, 113, 117, 159, 160, 198, 300, 302, 303, 326, 351 (2 lần), 363, 367, 368, 370, 371, 372, 392, 393.

Về phó từ thì ở đây cũng chỉ có hai loại. Một loại biểu thị mức độ cao của hành động, như đương (當) . Loại khác biểu thị phạm vi quan hệ là duy (唯) .

Xét về hai phó từ trên thì duy là loại hư từ và thường làm phó từ trong tiếng Hán văn ngôn với nét nghĩa chỉ, chỉ có (chỉ; chỉ hữu. Hư tự dụng pháp cập luyện tập, tr. 149-150) và khi hành chức trong câu thơ: “Duy còn hồn mộng được gần”, duy cũng là phó từ với nét nghĩa: chỉ, chỉ có. Riêng từ đương thì vốn là một thực từ trong các kết hợp: đương thời, đương đại, đương quyền v.v.. Nhưng trong câu: “Con thơ măng sữa vả đương phù trì”, thì đương ở đây chỉ là một phó từ đứng trước động từ kép phù trì.

Trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc cũng có sử dụng các từ láy, như trùng trùng (重 重), phảng phất (仿佛), ngâm nga (吟 哦).

Xét các từ láy trên thì thấy rằng, trùng trùng là từ láy theo phương thức láy điệp từ trong tiếng Hán và còn là một phần của dạng láy tư trùng trùng điệp điệp trong tiếng Việt phổ thông. Riêng các từ phảng phất, ngâm nga là từ láy thuộc khuôn láy song thanh, tức là láy lại phần phụ âm đầu.

Ở đây cũng có thể dùng trọng âm để xác định về hai từ láy phảng phất và ngâm nga. Trong ngâm nga thì thấy rõ yếu tố nga đã hoàn toàn mất nghĩa và chỉ còn là một vỏ ngữ âm láy, phụ thuộc vào âm chính là ngâm. Riêng từ láy phảng phất thì cả hai yếu tố đều có nghĩa. Trong tiếng Hán phảng là mô phỏng theo; phất là phớt qua, thoảng qua. Do đó, cũng tùy theo ngữ cảnh, có thể một yếu tố bị mờ nghĩa và một yếu tố rõ nghĩa. Ví dụ, như câu hát nói của thi sĩ Tản Đà: “Ta hỏi gió quen ai mà phảng phất”. Đối với gió và hương thì chỉ có thể nói là làn gió thoảng qua; mùi hương thoang thoảng... Vậy thì, trong câu: “Lầu hoa kia phảng phất mùi hương”, phảng đã bị mờ nghĩa và phụ thuộc vào yếu tố chính là phất. Từ đó có thể xác định trọng âm chính là của từ láy phảng phất là ở phất.

Ngoài ra, ở đây cũng có những từ song tiết rất phù hợp với qui tắc láy đôi về âm vận và thanh điệu, song vì cả hai âm tiết đều có nét nghĩa riêng biệt và có thể sử dụng độc lập. Cho nên, cũng khó có thể xếp chúng vào loại từ láy. Chẳng hạn, xét từng yếu tố trong từ trắc trở thì thấy rằng chúng đều có nét nghĩa thực.

+ Từ điển Hán Việt thích nghĩa từng yếu tố như sau :

trắc 仄 : chật hẹp, trúc trắt

trở 阻 : trở ngại, cản trở

trắc trở 仄 阻 : chật hẹp và trở ngại, có khó khăn trở ngại. (Phan

Văn Các, Từ điển từ Hán Việt, tr. 423).

trắc 崱 : Dáng núi to; dáng núi so le, gập ghềnh cao thấp.

trở 阻 : Khó khăn, khó có thể vượt qua.

Trắc trở 崱 阻 : Gập gềnh khó khăn, không êm đềm thuận lợi

(Nguyễn Quốc Hùng, Hán Việt tân từ điển, tr. 745).

+ Từ điển Hán thích nghĩa từng yếu tố như sau :

trắc 仄 : Nghiêng lệch, hẹp (trắc khuynh 側 傾, hiệp dã 狹 也. Từ hải, tr. 286)

trắc 崱 : dáng núi to; cao thấp, không bằng phẳng (sơn đại mạo 山 大 貌 , sâm sai bất tề dã 參 差 不 齊 也. Từ hải, tr. 1554)

trở 阻 : hiểm trở, khó khăn (hiểm dã 險 也, gian nan dã 艱難 也. Từ hải, tr . 4619)

Như vậy, nếu so sánh trên văn tự thì chữ Hán 崱 có lý hơn chữ Hán 仄,vì bộ sơn 山 là chỉ về núi non. Và khi nó kết hợp với chữ Hán 阻 ,tạo thành từ Hán Việt trắc trở thì mới biểu thị nét nghĩa chung là núi non cao thấp, đường đi gập ghềnh, hiểm trở, lôgích với cách miêu tả trong khổ thơ:

“Đã trắc trở đòi ngàn xà hổ,

Lại lạnh lùng những chổ sương phong”.

Lên cao trông thức mây lồng,

Lòng nào mà chẳng động lòng bi thương”

2. TỪ GHÉP HÁN VIỆT

Trong phạm vi dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc, đối với từ ghép Hán Việt, nếu nhìn từ từ tiêu chí ngữ âm thì có thể phân ra hai dạng: thuần âm Hán Việt và biến âm Hán Việt. Còn về tiêu chí ngữ nghĩa thì sẽ có hai loại. Một loại là nguyên nghĩa Hán, loại khác là biến nghĩa Việt. Phân theo tiêu chí ngữ pháp thì sẽ có từ ghép đẳng lập và từ ghép chính phụ. sự phân lập này có thể trình bày như sơ đồ:

Sơ đồ phân lập từ ghép Hán Việt

(theo tiêu chí ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp)


2.1. TỪ GHÉP HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ ÂM

Nhìn từ hệ thống ngữ âm Hán Việt phiên thiết và âm Hán Việt phổ thông, từ ghép Hán Việt ở đây gồm có từ ghép thuần âm Hán Việt và từ ghép biến âm Hán Việt.

2.1.1. TỪ GHÉP HÁN VIỆT THUẦN ÂM HÁN VIỆT

Đây là những từ ghép Hán Việt mà hai yếu tố trong một từ đều đọc âm Hán Việt phổ thông tương ứng phiên thiết, hoặc một yếu tố đọc âm Hán Việt phổ thông mô phỏng phiên thiết. Vì vậy, có thể nhận xét loại từ ghép này qua cách phân loại sau:

(1) Từ ghép thuần âm Hán Việt phổ thông tương ứng với phiên thiết là các từ : thanh bình (清 thanh : thất anh thiết 室 嬰 切; 平 bình : bì nghinh thiết 皮 迎 切), nhung an (戎 nhung: như dung thiết 如 容 切; 鞍an: a can thiết 阿 干 切), tương tư (相 tương: tây ương thiết 西 央切; 思 tư: tắc tư thiết 塞 思 切).

Thuyết minh: Trong từ ghép Hán Việt thanh bình thì thanh là âm Hán Việt theo đúng “thất anh thiết”; bình là âm Hán Việt của “bì nghinh thiết”. Riêng trong từ ghép nhung an thì nhung là âm Hán Việt của “như dung thiết”; an là âm Hán Việt chuẩn của “a can thiết”. Đối với âm đọc an cũng có sách đọc là yên (Lạc Thiện sao lục. Tr. 25), nhưng đó là âm tiếng Việt dịch nghĩa (an = yên ngựa) và sẽ không hiệp vần theo chủ ý của dịch giả:

...

“ Ba thước gươm một cỗ nhung an,

Xông pha giá bãi trăng ngàn”.

Tên reo đầu ngự giáo lan mặt thành”

Nhìn chung thì những từ ghép loại này đều mang vỏ ngữ âm Hán Việt tương ứng với phiên thiết và nhất là từ trước đến nay không có âm Hán Việt khác cạnh tranh.

(2) Từ ghép Hán Việt thuần âm Hán Việt phổ thông. Một yếu tố Hán Việt đọc âm phổ thông tương ứng phiên thiết và một yếu tố đọc âm Hán Việt mô phỏng theo phiên thiết, như : truân chuyên (迍 truân: trư xuân thiết 豬 春 切; 邅 chuyên: tri yên thiết 知 焉 切 = triên àchiên), tiến thảo (進 tiến: tức ấn thiết ; 討 thảo: thỏa áo thiết).

Thuyết minh: Xét từng yếu tố trong các từ ghép Hán Việt trên thì thấy rằng, chuyên là âm mô phỏng “tri yên thiết, tiên vận”, và vì vậy trong các từ điển Hán Việt cũng ghi âm chiên (Thiều Chửu, Hán Việt tự điển, tr. 691. Nguyễn Quốc Hùng, Hán Việt tân từ điển, tr. 758). (Từ điển yếu tố Hán Việt thông dụng, tr. 69, chiên cđ chuyên; tr. 76, chuyên cđ chiên. X. chiên). Vậy là các tự điển, từ điển đều chấp nhận chiên là âm chính và chuyên là âm mô phỏng phiên thiết. Hoặc trong từ ghép phù trì thì phù là âm Hán Việt mô phỏng của “phùng vô thiết, đông vận”; trì là chính âm Hán Việt theo “trình di thiết”. Còn như, trong từ ghép tiến thảo thì tiến là âm Hán Việt phổ thông mô phỏng theo “tức ấn thiết, chấn vận” (Từ hải, tr. 4329).

2.1.2. TỪ GHÉP HÁN VIỆT BIẾN ÂM HÁN VIỆT

Trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc chỉ một vài từ ghép Hán Việt là có hiện tượng biến âm cục bộ ở thanh điệu, như bút nghiên (筆 研), đai cân (帶 巾)…

Thuyết minh: Biến âm cục bộ ở thanh điệu của từ ghép Hán Việt là hiện tượng khá phổ biến trong văn vần với mục đích hiệp vần thơ, hay luật thơ vần bằng. Ví dụ, chữ Hán 帶 có phiên thiết là “đóa ngải thiết, thái vận”, song từ trước đến nay người việt không ai nói đái cân hay cân đái mà chỉ quen âm đọc: đai cân/ cân đai. Riêng về âm nghiễn (硯) thì có thể đọc là nghiên theo âm Hán Việt của thông giả tự là chữ Hán (研), và giải thích là dụng cụ dùng để mài mực (硯 đồng 研 . ma mặc chi cụ. Từ hải, tr. 3202 ). Do đó, suy cho cùng, hai từ ghép trên chỉ biến âm đọc về thanh điệu, còn về cấu trúc từ pháp thì vẫn là Hán nên chúng là từ Hán Việt thuộc loại biến thanh cục bộ.

2.2. TỪ GHÉP HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ NGHĨA

Về phương diện ngữ nghĩa của từ Hán Việt, trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc cũng có hiện tượng sử dụng xen kẽ giữa nguyên nghĩa tiếng Hán và biến nghĩa tiếng Việt. Vì vậy, ở đây có thể nhận xét ngữ nghĩa của từ Hán Việt trên hai phương diện sau:

2.2.1. TỪ GHÉP HÁN VIỆT NGUYÊN NGHĨA HÁN

Đa số từ ghép Hán Việt trong dịch phẩm đều được dẫn dụng bằng nét nghĩa vốn có trong tiếng Hán văn ngôn. Chẳng hạn, xét về từ hồng tiện thì hồng là tên một loài chim có khả năng bay xa, chuyên giúp việc đưa tin tức; tiện là chỉ sự thuận lợi, dễ dàng. Từ hai yếu tố này hình thành nét nghĩa mang tính thành ngữ cho cả từ: thư từ, tin tức qua lại không bị trở ngại. Chính từ ghép này dịch giả đã mượn trong nguyên tác (Tây phong dục ký vô hồng tiện). Đồng thời, trong lớp từ ghép nguyên nghĩa này, cũng có những từ chính bản thân nó lại mang hai nét nghĩa tương phản, vì vậy, dịch giả đã khéo léo tạo ra một ngữ cảnh để xác định một nghĩa hành chức nhất định của từ. Ví dụ, từ ghép phong lưu hàm chứa hai nét nghĩa đối lập nhau, một nghĩa biểu thị phong cách tốt (bao nghĩa) và một nghĩa biểu thị hành động xấu (biếm nghĩa). Khi hành chức trong câu: “Khách phong lưu đương chừng niên thiếu” thì phong lưu phải được giải thích với nét nghĩa tốt: người có học thức, có cử chỉ thái độ thanh nhã, đài các; đối lập với nghĩa: chuyện tình nam nữ bất chính (phong tình lưu lãng 風 情 流 浪).

2.2.2. TỪ GHÉP HÁN VIỆT BIẾN NGHĨA VIỆT

Đây là loại từ ghép cũng được vay mượn từ tiếng Hán văn ngôn nhưng lại mang nét nghĩa được hình thành trong tiếng Việt thuộc phạm vi dịch phẩm. Ví dụ, từ ghép hư không. Trong tiếng Hán hư không có nghĩa là khoảng không trống rỗng, không có gì, nhưng trong tiếng Việt thì hư không còn có nghĩa là không có thật, là trạng thái lửng lơ, hụt hẫng trong mong chờ, như trong câu: “Bỗng thơ thơ, thẩn thẩn hư không”. Một ví dụ nữa như từ ghép trân trọng chẳng hạn. Trong tiếng Hán trân trọng có nghĩa: khéo tự bảo trọng (thiện tự bảo trọng. 善自保重Từ hải, tr. 2984. Thiện da bảo trọng đích ý tứ. 善 加 保 重 的 意 思Từ vựng, Tr. 541). Trong tiếng Việt, ngoài các nghĩa: tỏ ý quí trọng (Từ điển tiếng Việt, tr. 994) và nghĩa: quí trọng (Hán Việt tân từ điển, tr. 746), nó còn có thêm nét nghĩa : yêu quí, nâng niu và luôn giữ ở bên mình, như trong câu: “Để chàng trân trọng dấu người tương thân”.

2.3. TỪ GHÉP HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ PHÁP

Từ ghép Hán Việt trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc gồm có hai loại, đó là từ ghép đẳng lập và từ ghép chính phụ.

2.3.1. TỪ GHÉP ĐẲNG LẬP HÁN VIỆT

Hoạt động trong dịch phẩm, loại từ ghép đẳng lập này cũng có thể xếp vào các từ loại, như danh từ, động từ, tính từ.



2.3.1.1. Từ ghép đẳng lập Hán Việt là danh từ

Những từ ghép đẳng lập ở đây đều bằng hai danh từ đơn Hán Việt, hoặc bán tự do hoặc tự do, và xét trong phạm vi dịch phẩm thì chúng cũng đảm nhận chức vụ danh từ, đó là:

cung tiễn 弓箭 thê noa 妻孥 bút nghiên 筆研

đao cung 刀弓 xà hổ 蛇虎 sương phong 霜風

nhung an 戎鞍 quan sơn 關山 tiêu hao 消耗

nguyệt hoa 月花 dung nhan 容顏 hình ảnh 形影

thời tiết 時節 xuân thu 春秋 nhan sắc 顏色

kỳ xí 旂幟 cung đình 宮庭 đai cân 帶巾

phong sương 風霜 công danh 功名 gia thất家室

2.3.1.2. Từ ghép đẳng lập Hán Việt là động từ

Trong số động từ ghép đẳng lập Hán Việt ở đây cũng có hiện tượng rút gọn nguyên một cụm từ và từ hóa thành động từ ghép. Ví dụ: tiến thảo (進討) là từ hóa từ cụm từ tiến binh thảo nghịch (進兵討逆); xuất chinh (出征) là xuất sư chinh thú (出師征戍). Riêng từ trang điểm (妝點) là sự từ hóa từ cụm từ trang hoàng điểm xuyết (莊徨點綴) vốn thường dùng trong các hoạt động nghệ thuật.

Những động từ ghép đẳng lập Hán Việt ở đây gồm có:

xuất chinh 出征 bi thương 悲傷 tiến thảo 進討

chinh chiến 征戰 cách trở 隔阻 phù trì 扶持

trân trọng 珍重 hợp ly 合离 oán sầu 怨 愁

tương tư 相思 phân trương 分張 trang điểm 妝點

2.3.1.3. Từ ghép đẳng lập Hán Việt là tính từ

thanh bình 清平 hào kiệt 豪傑 trắc trở 崱阻

phong lưu 風流 hàn huyên 寒暄 hư không 虛空

thiết tha 砌磋 tân toan 辛酸 trung hiếu 忠孝

não nùng 惱濃 truân chuyên 迍邅

2.3.2. TỪ GHÉP CHÍNH PHỤ HÁN VIỆT

Từ ghép chính phụ Hán Việt ở đây gồm có hai loại, đó là từ ghép chính phụ Hán Việt phụ trước chính sau với quan hệ hạn định và từ ghép chính phụ Hán Việt chính trước phụ sau với quan hệ chi phối.

2.3.1.1. Từ ghép chính phụ Hán Việt phụ trước chính sau

Những từ ghép Hán Việt loại này đều theo quan hệ hạn định, đó là:

hồng mao 鴻毛 chiến bào 戰袍 hà lương 河樑

chiến địa 戰地 chinh phu 征夫 đông nam 東南

tính mệnh 性命 tử sĩ 死仕 hành nhân 行人

chiến trường 戰場 chinh phụ 征婦 thiếu niên 少年

lão thân 老親 khuê phụ 閨婦 hài nhi 孩兒

hiếu nam 孝男 tương thân 相親 thư phong 書封

hồng tiện 鴻便 trùng quan 重關 khuê ly 閨离

giang tân 江津 tước phong 爵封 tiền đường 前堂

thiên chương 天彰 trượng phu 丈夫 lương thì 良時

quang âm 光陰 tình duyên 情緣 quan ải 關隘

nhạc từ 樂詞 huân tướng 勳將 thần kinh 神京

2.3.1.2. Từ ghép chính phụ Hán Việt chính trước phụ sau

Trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc loại từ ghép Hán Việt chính trước phụ sau có quan hệ chi phối, đó là:

truyền hịch 傳檄 đoạn trường 斷腸 lâm hành 臨行

đăng đồ 登途 xuất giá 出嫁 hướng dương 向陽

điểm sương 點霜 hứa quốc 許國 tỳ dân 庇民

phần vinh 分榮 đồng hưu 同休



3. NGỮ ĐIỂN CỐ HÁN VIỆT

Trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc ngữ điển cố Hán Việt đều xuất thân từ sử sách Trung Quốc, và được dẫn dụng theo các phương thức sau:

(1). Dùng tên nhân vật, tước hiệu, quốc hiệu v.v. , tức lànêu lên những tên gọi có thậtmang tính điển hình trong lịch sử Trung Quốc, để trình bày nguyện vọng, chí hướng. Ví dụ:

“Săn Lâu Lan rằng theo Giới Tử,

Tới Man Khê bàn sự Phục Ba”

Thuyết minh: Lâu Lan là tên một nước tây vực về đời Hán, nay thuộc tỉnh Tân cương. Vua Lâu Lan giết sứ Hán. Vua Hán Chiêu Đế sai Phó Giới Tử giả đi săn, lập mưu giết vua Lâu Lan. Man Khê là thung lũng có khe nước nơi dân Man ở. Đời Hán, dân Man ở Vũ Lăng nổi lên chống lại. Vua Hán sai Mã Viện, biệt hiệu là Phục Ba tướng quân đi đánh dẹp. Ở đây, chinh phụ đã mượn tên hai danh tướng đã có công loạn trong lịch sử Trung Quốc xưa để nói về tài năng của chinh phu.

Hoặc: “Kìa Văn Quân mỹ miều thuở trước,

E đến khi đầu bạc mà thương

Mặt hoa nọ gã Phan Lang

Sợ khi mái tóc điểm sương không chừng”

Thuyết minh: Văn Quân là con gái Trác Vương Tôn ở Lâm Cùng, góa chồng, nghe Tư Mã Tương Như đàn khúc Phượng cầu hoàng đành theo làm vợ. Sau Tương Như muốn lấy vợ lẻ, Văn Quân mới làm bài Bạch đầu ngâm. Tương Như cảm tình không lấy vợ lẻ, cùng Văn Quân ở đến già. Phan Lang tức Phan An Nhân, là người có sắc đẹp và tài học cao siêu, mỗi khi ra đường con gái đua nhau ghẹo, ném quả đầy xe. Qua những ngữ điển tích này, Chinh phụ muốn nói là thời gian qua mau đến một ngày kia vợ chồng đều phải già yếu cả.

(2). Dùng tên địa phương, tên sông núi, tên thành quách v.v. Tức là nêu ra những tên gọi có tính tiêu biểu ở những nơi đã xảy ra một sự việc nổi bật, được nhiều người đương thời biết đến và được ghi vào lịch sử, thì liền khái quát được toàn bộ sự kiện trong đôi câu thơ. Đó là:



“Lòng thiếp tựa bóng trăng theo dõi,

Dạ chàng xa tìm cõi Thiên san...”.

Thuyết minh: Thiên san là ngọn núi phía Nam huyện Liêu dương, giáp Cao ly (cũng là tên núi ở Tây Cương). Đời Đường, rợ Vưu làm loạn, Tiết Nhân Quí đem quân đánh dẹp, bắn ba mũi tên giết ba tướng giặc. Giặc sợ phải đầu hàng. Quân lính mới hát rằng : Tướng quân tam tiễn định Thiên san. (將 軍 三 箭 定 千 山 : Tướng quân, ba mũi tên bình định núi Thiên san). Đọc đến đây, độc giả có thể nhận ra trong ý thơ sự kỳ vọng của người chinh phụ : chinh phu mã đáo thành công, khải ca hồi trào.

Hoặc: “Chốn Hàm dương chàng còn ngoảnh lại,

Bến Tiêu Tương thiếp hãy trông sang;

Khói Tiêu tương cách Hàm Dương,

Cây Hàm Dương cách Tiêu Tương mấy trùng”

Hàm dương là kinh đô của Tần Hiếu Công, nay thuộc xứ Thiểm Tây. Tiêu Tương là tên sông ở tỉnh Hồ Nam. Hàm dương và Tiêu Tương là hai nơi cách xa nhau. Ở đây, chinh phụ bày tỏ rằng, dù cách xa nhau nhưng cả hai đều một lòng hướng về nhau.

Những ngữ điển cố trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc, gồm có:

Tràng thành 長城 Cam tuyền 甘泉 Thiên sơn 千山

Thái sơn 泰山 Hồng mao 鴻毛 Lâu Lan 婁闌

Giới Tử 介子 Man khê 蠻溪 Phục Ba 伏波

Doanh Liễu 營柳 Tràng dương 長楊 Hàm dương 咸陽

Tiêu tương 瀟湘 Hán 漢 Bạch thành 白城

Thanh Hải 青海 Hồ 胡 Hãn hải 瀚海

Tiêu quan 簫關 Vương Tôn 王孫 Hán dương 漢楊

Hoàng hoa 黃花 Dương đài 陽臺 Thuyền Vu 單于

Lạc dương 洛陽 Tương phố 湘 浦 Ngọc quan 玉關

Văn Quân 文君 Phan Lang 潘郎 Nhục Chi 月之

Lạc Dương 洛陽 Sâm Thương 參商 Tô Phụ 蘇婦

Ngân hà 銀河 Khuê triền奎纏 Bắc đẩu 北斗

Lũng tây nham 隴西岩 Tần,Hoắc 秦,霍

Ngoài ra, trong dịch phẩm cũng có sử dụng các thuật ngữ, như: não(惱), phiền(煩), kiếp(劫),đoài (兌) .

Xét các thuật ngữ trên thì thấy não, kiếp, phiền là thuật ngữ của Thích Lão. Còn đoài (兌) là một thuật ngữ trong ngành “phong thủy”, và là một trong bát phương: càn, khảm, cấn, chấn, tốn, ly, v.v.. Phương đoài là chỉ về phương tây theo bài “Bát cung phương vị khẩu quyết ”: “Đoài thượng khuyết chánh tây đương dậu”.

Đồng thời, trong dịch phẩm cũng sử dụng những ngữ đối xứng theo dạng thành ngữ. Sở dĩ ở đây chưa dám khẳng định chúng là thành ngữ là vì không tìm thấy chúng trong các sách thành ngữ Hán cũng như sách thành ngữ Hán Việt. Đó là: nữ công phụ xảo (女工婦巧), tử ấm thê phong (子蔭妻封), liên ngâm đối ẩm (聯吟對飲). Riêng ngữ điểm phấn trang hồng (點粉妝紅) là do dịch giả sáng tạo theo phương pháp tách ra và đưa hai tố Hán Việt phấn, hồng vào từ ghép điểm trang.

Tuy vậy, xét về mặt ngữ âm thì những ngữ này đều mang âm Hán Việt phổ thông, về ngữ nghĩa đều sử dụng nguyên nghĩa của từng yếu tố kết hợp lại, và đều có mối quan hệ tương quan. Chẳng hạn, nữ công luôn đi liền với phụ xảo, tử ấm thường liên quan đến thê phong, liên ngâm thường theo đối ẩm. Còn về mặt ngữ pháp, thì những ngữ này đều có quan hệ đẳng lập và cũng có thể phân loại như sau:

a) Loại có cấu trúc tương đương câu ghép:

Trích: (Chương 3: Nhận diện và phân loại từ ngữ Hán Việt trong dịch phẩm Chinh phụ ngâm khúc)
Luận văn tốt nghiệp Thạc sỹ Chuyên ngành: Ngôn ngữ học so sánh Trường Đại Học Quốc GiaTP.HCM

của Thầy Thích Viên Khai (Nguyễn Minh Huấn)
Tu viện Huệ Quang

Nhận diện và phân loại từ ngữ Hán Việt trong tác phẩm Lục Vân Tiên



1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT

Sơ đồ phân lập từ đơn Hán Việt

(theo tiêu chí ngữ âm, ngữ nghĩa, ngữ pháp)

1.1. TỪ ĐƠN HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ ÂM

2. TỪ GHÉP HÁN VIỆT

(theo ba tiêu chí ngữ âm, ngữ nghiã và ngữ pháp)

2.3. TỪ GHÉP HÁN VIỆT NHÌN TỪ TIÊU CHÍ NGỮ PHÁP
4. THUẬT NGỮ HÁN VIỆT

(1) Loại có cấu trúc như từ ghép, đó là :

(1) Loại có cấu trúc tương đương động ngữ :

Tác giả: Thích Viên Khai

Cám ơn 24 nhiều lắm đó nha

Chắc Shiroi phải tập trung đọc thêm rất là nhiều lần mới hiểu được hơn một tí.

Bài viết rất hay nhưng trình độ cao dành cho người học Văn khoa và Hán ngữ...
Shiroi thì giỏi xếp... mấy cọng mì á

Shiroi đã viết:

Cám ơn 24 nhiều lắm đó nha

Chắc Shiroi phải tập trung đọc thêm rất là nhiều lần mới hiểu được hơn một tí.

Bài viết rất hay nhưng trình độ cao dành cho người học Văn khoa và Hán ngữ...
Shiroi thì giỏi xếp... mấy cọng mì á

@ Chị Shiroi
Định vào trả lời chị từ sớm nhưng em bị virut ồ ạt tấn công .HÌ hì ..Có lẽ ai đó không muốn NT đăng bài hoặc trả lời chị chăng?
Em đọc 10 lần mà vẫn chưa hiểu hết ạ . HÌ hì ...