Tam Tạng Pháp Số

Tam Tạng Pháp Số 129
 
TAM TỰ TÁNH
三自性 (Hiển dương thánh giáo luận)
 
Một, Biến kế tự tánh. Chúng sanh mê lầm, không hiểu các pháp vốn không. Đối với thân mình và các pháp đều tính toán, so đo hơn kém mà chấp cho là thật có, nên gọi là biến kế tự tánh.
Hai, Y tha tự tánh. Các pháp có được đều do nhiều duyên khế hợp mà có, đều không có tự tánh, chỉ là hư vọng, nên gọi là y tha tự tánh.
Ba, Viên thành tánh. Đó là chân như tự tánh không thay đổi, thành tựu viên mãn, nên gọi là viên thành tự tánh.
 
TAM VÔ TÁNH
三無性 (Thành duy thức luận)
 
Một, Tướng vô tánh.
Tất cả chúng sanh, đối với các tướng ở thế gian, nhất mực so đo chấp trước cho là thật có. Phật muốn từ bỏ vọng chấp này, mới nói tất cả pháp đều không có tự tánh, nên gọi là tướng vô tánh.
Hai, Sanh vô tánh.
Tất cả pháp đều nhờ nhân duyên hoà hợp mà sanh, vốn không tự tánh, nên gọi là sanh vô tánh.
Ba, Thắng nghĩa vô tánh.
Trước đề cập tướng vô tánh, sanh vô tánh là vì phá sự chấp trước sai lầm của chúng sanh, nên dả nói là vô tánh, nhưng chẳng phải tánh hoàn toàn là không.
Vì vậy Phật nói thắng nghĩa vô tánh, đó chính là tánh chân như xa lìa tánh so đo chấp trước lầm lạc, nên gọi là thắng nghĩa vô tánh.
 
TAM TÂM
三心 (Tông cảnh lục)
 
Một, Căn bản tâm.
Đó là thức thứ tám tâm vương có khả năng chứa đựng tất cả chúng tử thiện, ác và làm sanh ra các pháp nhiễm, tịnh; nên gọi là căn bản tâm. (Thức thứ tám tức là tàng thức).
Hai, Y bản tâm.
Đó là thức thứ bảy, dựa vào căn bản tâm mà sanh ra, có khả năng cùng thức thứ tám trao đổi các việc nhiễm, tịnh; nên gọi là y bản tâm.
(Thức thứ bảy là mạt na thức).
Ba, Khởi sự tâm.
Đó là sáu thức mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý đối với sáu trần cảnh:
sắc, tiếng, hương, vị, xúc, pháp, có khả năng khởi lên phân biệt các việc nhiễm, tịnh; nên gọi là khởi sự tâm.

Tam Tạng Pháp Số 130
 
CHUYỂN TAM TÂM ĐẮC TAM THÂN.
轉三心得三身 (Tông cảnh lục)
 
Một, Chuyển căn bản tâm đắc pháp thân.
Căn bản tâm là thức thứ tám. Tất cả các pháp lành, dữ từ đó sanh ra, nên gọi là căn bản tâm.
Lúc thức này chuyển hoá thì tất cả phiền não dứt trừ hết, tức là chứng pháp thân. 
Hai, Chuyển y bản tâm đắc báo thân.
Y bản tâm là thức thứ bảy, vì nó nương nơi căn bản tâm mà sanh ra, nên gọi là y bản tâm.
Khi thức này chuyển hoá thì tất cả trí huệ đều đầy đủ, tức là chứng được báo thân. 
Ba, Chuyển khởi sự tâm đắc hóa thân.
Khởi sự tâm là thức thứ sáu, đối với cảnh của sáu trần có khả năng nổi lên phân biệt các việc, nên gọi là khởi sự tâm.
Khi thức này chuyển hoá thì thương xót tất cả chúng sanh, tuỳ loại ứng hiện cho phù hợp, tức là hóa thân.
 
TAM CHỦNG DUYÊN TỪ
三種緣慈 (Phật địa luận).
 
Duyên là trói buộc, từ là lòng thương.
Bởi vì Bồ tát thường dùng tâm đại từ, luôn nhớ đến tất cả chúng sanh, khiến cho chúng được an lạc, nên gọi là duyên từ.
Một, Hữu tình duyên từ.
Cũng còn gọi là chúng sanh duyên từ.
Bồ tát dùng trí bình đẳng, quán sát tất cả chúng sanh, giống như con đỏ, vận dụng tâm đại từ mà cứu độ, khiến cho chúng được an lạc.
Đó gọi là hữu tình duyên từ.
Hai, Pháp duyên từ.
Bồ tát dùng trí bình đẳng, quán sát tất cả pháp, đều từ nhân duyên hoà hợp mà sanh ra, hoàn toàn không có tự tánh.
Tuy không tự tánh, nhưng có thể vận dụng tâm đại từ rộng độ chúng sanh, khiến cho tất cả đều được an lạc. Đó gọi là pháp duyên từ.
Ba, Vô duyên từ.
Bồ tát dùng trí bình đẳng liên hệ một cách vô tâm với tất cả chúng sanh và đối với tất cả chúng sanh tự nhiên được lợi ích. Vận dụng tâm từ bi này bao trùm khắp pháp giới, cho nên có khả năng dứt trừ khổ đau, tự nhiên đem đến an vui. Đó gọi là vô duyên từ.

Tam Tạng Pháp Số 131
 
TAM CHỦNG Ý SANH THÂN
三種意生身 (Lăng già kinh).
 
Ở thông giáo khi lên quả vị Bồ tát, chứng được như ảo Tam muội, có thể thấy vô lượng tự tại bằng thần thông, có thể đi vào tất cả cõi Phật tuỳ ý không trở ngại. Ý muốn đến đó thì thân đến đó. Nên gọi là ý sanh thân.
Một, Tam muội lạc chánh thọ ý sanh thân.
Tiếng Phạn là Tam muội, tiếng Hoa là Trực định hay Chánh thọ, vì Tam muội lấy định tánh làm vui, khác với sự lãnh thọ khổ, vui thông thường, nên gọi là chánh thọ.
Khi nói Tam muội lạc chánh thọ là gọp chung cả tiếng Phạn và tiếng Hoa. Bồ tát của thông giáo ở địa thứ ba, bốn, năm lúc tu Tam muội được cái vui chân không vắng lặng, đi vào tất cả cõi Phật, tuỳ ý không trở ngại, nên gọi là Tam muội lạc chánh thọ ý sanh thân.
Hai, Giác pháp tự tánh ý sanh thân. Thông giáo, Bồ tát ở địa thứ tám hiểu rõ tự tánh của tất cả các pháp, như ảo như hoá, hoàn toàn không thực có, dùng vô lượng thần lực, đi vào khắp tất cả cõi Phật, nhanh chóng như ý, tự tại vô ngại.
Đó gọi là giác pháp tự tánh ý sanh thân.
Ba, Chủng loại câu sanh vô hành tác ý sanh thân. Thông giáo, Bồ tát ở địa thứ tám, thứ chín hiểu biết tất cả pháp đều là Phật pháp, cùng lúc hiện ra một thân hay vô số thân, như nhìn thấy bóng trong gương.
Tuỳ theo các loài khác nhau mà sanh ra đầy đủ thân hình.
Tuy hiện ra vô số thân hình mà chưa từng dụng công. Đó gọi là chủng loại câu sanh vô hành tác ý sanh thân.
 
NHƯ Ý THÔNG HỮU TAM CHỦNG
如意通有三種 (Đại trí độ luận)
 
Bồ tát trí huệ đầy đủ, biến hóa khó lường, muốn làm bất cứ việc gì, móng niệm thành ngay, không gì trở ngại, nên gọi là như ý thông.
Một, Năng đáo như ý. Với thần thông này, tuy sông dài biển lớn, núi rừng trùng điệp, cách xa ngàn vạn dặm, không ngại cách trở, ý muốn đến nơi là thân đến ngay; nên gọi là năng đáo như ý.
Hai, Chuyển biến như ý. Với thần thông này, các vật loại trong thế gian, lớn biến thành nhỏ, nhỏ biến thành lớn, một biến thành nhiều, nhiều biến thành một; nên gọi là chuyển biến như ý.

Ba, Thánh như ý. Với thần thông này, ứng hiện vô cùng và biến hóa không lường. Tuy là không sanh, diệt, nhưng có cơ cảm thì sanh, không cơ cảm thì diệt; tuy không tới, lui, nhưng có cảm thì hiện, không cảm thì im, tự tại như ý, không thể nghĩ bàn; nên gọi là thánh như ý. 

Tam Tạng Pháp Số 132
 
TAM THÔNG LỰC
三通力 (Hoa nghiêm kinh sớ).
 
Một, Báo đắc thông lực. Các trời trong ba cõi đều có năm thứ thần thông, cho đến các thần linh nhỏ cũng có chút ít thần thông. Tuy có hơn, kém không giống nhau, đều có thể biến hiện không trở ngại.
Thần thông này đều do quả báo đắc thông lực.
Hai, Tu đắc thông lực. Thinh văn, Duyên giác, Bồ tát, lúc thành tựu do tu giới, định, huệ thì có được sáu thứ thần thông, biến hóa tự tại; ẩn, hiện khó lường. Những thần thông này do tu mà được. Đó gọi là tu đắc thần lực.
Ba, Biến hóa thần thông lực.
Phật, Bồ tát dùng sức thần thông nên có thể biến hóa vô số, cho đến có thể hiện thân tướng hoặc đẹp, hoặc xấu; hiện ra các cõi nước hoặc sạch hoặc nhơ. Đó gọi là biến hóa thông lực.
 
TAM MINH
三明 (Tạp A hàm kinh).
 
Một, Túc mạng minh. Biết được những việc ở đời trước, gọi là túc mạng thông. Lại biết đời trước từ một đời đến trăm ngàn vạn đời, nào là họ, là tên, là khổ đau, là vui sướng bao nhiêu việc đều có thể biết được hết.
Đó gọi là túc mạng minh.
Hai, Thiên nhãn minh. Thấy được chết đời này sanh ra đời sau, nên gọi là thiên nhãn thông. Lại còn thấy mình và chúng sanh lúc nào chết, lúc nào sanh ra và các việc làm lành, dữ của thân, miệng, ý; hoặc sanh vào đường ác hay đường lành, đều có thể thấy hết.
Đó gọi là thiên nhãn minh.
Ba, Lậu tận minh. Chúng sanh vì kiến hoặc và tư hoặc trong ba cõi, rơi vào đường sống, chết, nên gọi là lậu. Chỉ có các vị La hán dứt hết kiến, tư hoặc nên chứng được thần thông; gọi là lậu tận thông.
Lại còn biết, sau khi dứt hết nhị hoặc, không còn chịu sống, chết nữa. Đó gọi là lậu tận minh.
 
TAM THỨC
三識 (Lăng già kinh).
 
Thức là tâm thức.
Vì tâm có chân có vọng, nên có ba thức không giống nhau.
Một, Chân thức. Là tâm thanh tịnh tự tánh: Do thức thứ tám vừa vọng vừa chân. Vọng thì nhiễm, chân thì tịnh. Chỉ đề cập đến phần tịnh, nên gọi là chân thức.
Hai, Hiện thức.
Hiện là biến hiện, gốc sanh ra các pháp.
Đây là nói đến thức thứ tám, chứa đựng tất cả chủng tử thiện, ác và biến hiện ra căn thân và thế giới, nên gọi là hiện thức.
(Căn thân là nhãn, tỷ, thiệt, nhĩ, thân, ý căn).
Ba, Phân biệt thức. Đối với sáu trần, vô vàn cảnh tượng mà khởi lên phân biệt.
Đây là nói thức thứ bảy mạt na truyền đạt thức thứ sáu làm cho phát khởi phân biệt, nên gọi là phân biệt thức. (Tiếng Phạn là mạt na, tiếng Hoa là ý: hay phân biệt, so đo).

Tam Tạng Pháp Số 133
 
TAM THỨC
三識 (Phiên dịch danh nghĩa)
 
Một, Mạt na thức. Tiếng Phạn là Mạt na, tiếng Hoa là Ý nhiễm ô.
Nhiễm ô là vì có đầy đủ bốn hoặc (mê lầm): ngã si, ngã kiến, ngã mạn, ngã ái- Ý là thường suy tư, lo lắng về thức thứ tám và so đo chấp làm ngã, tức là thức thứ bảy. 
Hai, A lại da thức.
Tiếng Phạn là A lại da, tiếng Hoa là Tàng thức. Thức này có khả năng chứa đựng chủng tử các pháp thiện, ác, tức là thức thứ tám.
Ba, Yêm ma la thức.
Tiếng Phạn là yêm ma la, tiếng Hoa là Thanh tịnh thức. Phiên dịch danh nghĩa nói: Thức thứ tám A lại da, nếu các hoặc hoàn toàn dứt hết thì bỏ tên A lại da và được gọi là thanh tịnh, tức là thức thứ chín.
 
TAM THỨC DUYÊN CẢNH QUẢNG HIỆP
三識緣境廣狹 (Tông cảnh lục và Du già sư địa luận)
 
Một, Đệ bát thức duyên cảnh tối quảng. Đây là căn bản thức, nhiễm, tịnh đều có và có khả năng biến hiện chủng tử, căn thân, thế giới. Đó gọi là duyên cảnh tối quảng (rộng lớn nhất).
Hai, Đệ thất thức duyên cảnh tối hiệp.
Thức này không có thể và tướng riêng, chỉ nương vào thức thứ tám làm nhân và khởi ra, lại duyên kiến phần của thức thứ tám làm tướng phần.
Đó gọi là duyên cảnh tối hiệp (hẹp), kiến phần là năng kiến (thấy), tướng phần là tướng trạng bị phân biệt (bị thấy).
Ba, Đệ lục thức duyên cảnh quảng.
Thức này có thể duyên cảnh của ba tánh thiện, ác và vô ký và có thể phân biệt được sắc, tâm và tất cả pháp trần. Đó gọi là duyên cảnh rộng rãi.
(Vô ký là không thiện, không ác không có gì để ghi nhớ).
 
TAM CHỦNG HUÂN TẬP
三種熏習 (Hoa nghiêm khổng mục)
 
Huân là xông, ướp- tập tành nhiều lần thành thói quen.
Thức thứ tám huân tập là vô minh nhiễm ô, tức là từ chân khởi lên vọng.
Một, Danh ngôn huân tập.
Danh là tên và chữ (danh từ và chữ viết). Ngôn là nói năng (ngôn thuyết).
Đây là thức phân biệt danh tự và ngôn thuyết. Đó là thức thứ sáu: ý thức.
Do thức thứ bảy truyền đạt những huân tập của thức thứ tám, nên có được tướng phần nhiễm ô. Vì vậy gọi là danh ngôn huân tập. 
Hai, Sắc thức huân tập.
Sắc là đối tượng của mắt. Vì có sắc này mới sanh ra nhãn thứ
là sắc thức.
Từ sự phân biệt này, tức là ý thức thứ sáu, đều do sự truyền đạt của thức thứ bày và sự huân tập chủng tử của thức thứ tám mà thành được tướng phần nhiễm ô, Vì vậy gọi là sắc thức huân tập.
Ba, Phiền não huân tập.
Phiền não là tham, sân v.v… Những phiền não này do thức thứ sáu khởi lên, cũng do thức thứ bảy truyền đạt những chủng tử huân tập của thức thứ tám mà thành được tướng phần ô nhiễm. Vì vậy gọi là phiền não huân tập.

Tam Tạng Pháp Số 134
 
TAM CHỦNG TƯỚNG
三種相 (Thành thật luận)
 
Một, Phát tướng. Phát là thúc dục. Lúc tâm hôn trầm, nên thực hành tinh tấn để thúc dục, phát động nó. Vì vậy gọi là phát tướng.
Hai, Chế tướng. Chế là cấm ngăn. Lúc tâm trạo cữ (xao động), nên dùng phương pháp tịch tĩnh 
(giữ tâm vắng lặng) để ngăn ngừa nó. Vì vậy gọi là chế tướng.
Ba, Xả tướng. Xả là vứt bỏ.
Lúc tâm không hôn trầm, không tán loạn mà điều hoà vừa phải thì bỏ hai tướng (chế, phát) đã nêu trên. Vì vậy gọi là xã tướng.
 
TAM TẾ TƯỚNG
三細相 (Khởi tín luận)
 
Tam tế là căn bản vô minh, do đối với sáu thô, nên gọi là tam tế.
(sáu thô là: trí tướng, tương tục tướng, chấp thủ tướng, kế danh tự tướng, khởi nghiệp tướng, nghiệp hệ khổ tướng).
Một, Nghiệp tướng. Từ chân khởi lên vọng, tướng vừa mới động, nhưng bản giác nguồn tâm xa lìa vọng niệm, vắng lặng hoàn toàn. Vì cớ vô minh mà giác thành bất giác, bèn thành nghiệp tướng. 
Luận khởi tín nói: vì nương vào bất giác nên tâm động, gọi đó là nghiệp.
Hai, Kiến tướng. Vừa thấy tướng tâm động còn gọi là chuyển tướng. Nương vào nghiệp thức vừa mới động, chuyển thành tướng năng kiến. 
Ba, Cảnh giới tướng. Cảnh giới phân biệt chuyển tướng vừa mới động, cũng gọi là hiện tướng. Do chuyển tướng ở trên mà cảnh giới hiện bày sai lầm (vọng hiện)
 
TAM ĐẠI
三大 (Khởi tín luận sớ)
 
Một, Thể đại. Lý chân như, thể tánh bình đẳng, chứa đựng được tất cả, nên gọi là thể đại. (Thể tánh bình đẳng là các pháp phàm, thánh, nhiễm, tịnh đều nương vào thể của chân như, tính chất của nó không có thấp, cao)
Hai, Tướng đại. Tướng là đức tướng. Thể của chân như đầy đủ công đức nhiệm màu. Tất cả công đức đều khế hợp với thể tánh mà hiển lộ, nên gọi là tướng đại. 
Ba, Dụng đại.
Thể của chân như có khả năng sanh tất cả nhân lành, quả lành của thế gian và xuất thế gian, nên gọi là dụng đại (Thế gian là trời, người, xuất thế gian là Thinh văn, Duyên giác, Bồ tát)

Tam Tạng Pháp Số 135
 
TAM CHỦNG THÂN
三種身 (Đại thừa ngũ uẩn luận)
 
Thân nghĩa là tụ tập. Du già sư địa luận nói: Phật, Bồ tát là người nói- Ngôn ngữ là tướng nói. Danh cú văn thân là nội dung của tướng âm thanh.
Danh, cú, văn, hòa hợp thì có thể nói rõ thể tánh của giáo lý.
Một, Danh thân.
Danh là danh tự (tên gọi). Kinh Lăng già nói: danh thân là dựa vào sự việc mà đặt tên. một danh chẳng thành thân, nhiều danh họp lại thì danh mới thành thân.
Lại duy thức luận nói: Danh là nói lên tự tánh, đó là danh thân.
(Danh nói lên tự tánh, nghĩa là tự tánh của các pháp, nhờ danh mà hiển bày ra được).
Hai, Cú thân. Cú là cú đậu. Đậu là dừng lại. Luận Đại trí độ nói: Ngữ pháp của tiếng Thiên trúc thì nhiều lời hoà hợp thành câu. Ví dụ: một chữ bồ, một chữ đề, không họp lại thì không thành lời (ngữ).
Nếu hai chữ hoà hợp thì gọi là Bồ đề. Lại nữa, luận Duy thức nói: Cú nói lên sự sai khác là cú thân. (Cú nói lên sự sai khác là vì tướng của các pháp sai khác, nhờ cú mà nói rõ lên được).
Ba, Văn thân. Văn là văn tự.
Dựa vào hai cách để làm danh cú. Luận Duy thức nói: văn là chữ nương tựa vào nhau. Kinh Lăng già nói: danh là tự thân, nghĩa là tướng của tiếng có dài, ngắn, âm vận có cao, thấp. Đó là văn thân.
 
TAM BẤT KHẢ TẬN
三不可盡 (Bảo tích kinh)
 
Một, Kinh pháp bất khả tận. Kinh pháp do Phật nói, tuỳ căn cơ của chúng sanh không giống nhau, hoặc rộng hoặc đơn giản.
Tuy một âm diễn nói, mà mười phương đều khắp nghe.
Nên nói kinh pháp bất khả tận.
Hai, Văn tự chi nghĩa bất khả tận. Ý nghĩa mầu nhiệm giáo pháp của Phật nói, ngang trùm mười phương, dọc mốt ba thời, lớn không gì lớn hơn, nhỏ không gì nhỏ hơn.
Do đó những kẻ căn nhỏ trí cạn, không thể nào nhìn thấu được nghĩa áo diệu của giáo pháp. Vì vậy nói văn tự chi nghĩa bất khả tận.

Ba, Sở tuyên huấn hối bất khả tận. Những giáo pháp do Phật nói, răn dạy chúng sanh, hoặc nói Đại thừa, hoặc nói Tiểu thừa, tuỳ loại trình bày, vô số giáo hoá, lợi ích vô lượng. Vì vậy gọi là sở tuyên huấn hối bất khả tận.

Tam Tạng Pháp Số 136
 
THIÊN THAI TAM QUÁN
天台三觀 (Kim quang minh kinh huyền nghĩa).
 
Do Trí giả đại sư của tông Thiên thai lập ra. Quán là chiếu soi.
Chiếu soi thấu suốt một niệm của tâm, tức đầy đủ pháp của ba đế.
Nếu quán tâm không, thì tất cả không tức là chân đế.
Nếu quán sát tâm giả thì tất cả pháp đều giả (vay mượn, không thật), tức là tục đế. Nếu quán sát tâm trung thì tất cả các pháp đều trung, tức là trung đế.
ba quán sát này đều do tánh phát khởi, chẳng phải do tu mà được. Vì vậy đối với tâm có ba tác dụng gọi là nhất tâm tam quán.
Một, Không quán. Không là lìa tánh lìa tướng.
Quán sát một niệm của tâm không trong, không ngoài, không giữa, gọi đó là không.
Do quán sát niệm không, nên một không tất cả không.
Không giả, không trung mà không không.
Vì dùng tam quán nên diệt trừ được các tướng. Bởi vì không thì đã sạch chơn tướng kiến, tư.
Giả thì diệt sạch tướng trần sa. Trung thì trừ hết tướng vô minh.
(ba tướng đều diệt sạch thì rốt ráo không. Đó gọi là không quán.
(Kiến tư, trần sa, vô minh là ba hoặc).
Hai, Giả quán. Giả là không một pháp nào không đầy đủ.
Quát sát một niệm của tâm.
Có đầy đủ tất cả các pháp, gọi đó là giả. Do quán sát một niệm giả, nên một giả thì tất cả giả, không có không nào, không có trung nào mà không giả.
Dùng tam quán có thể lập nên các pháp vậy. Bởi vì không lập pháp chân đế, giả lập pháp tục đế, trung lập pháp trung đế, ba pháp đều lập tức diệu giả. Đó gọi là giả quán.
Ba, Trung quán.
Trung là trung chánh, cắt đứt hai bên đối đãi. Quán một niệm của tâm, chẳng phải không, chẳng phải giả, mà là tức không, tức giả.
Gọi đó là trung. Do quán sát trong một niệm, nếu một trung thì tất cả trung, không có không nào, không có giả nào mà không trung. Dùng tam quán đúng chỗ thì có thể dứt trừ đối đãi. 
Khi nói không thì không một pháp nào ở ngoài không, khi nói giả, không một pháp nào ở ngoài giả, khi nói trung, không một pháp nào ở ngoài trung. ba pháp đều dứt bặc đối đãi, tức là viên trung. 
Đó gọi là trung quán.
 
TAM CHỦNG TAM QUÁN
三種三觀 (Tông cảnh lục).
 
Là dùng quán để quán sát tâm, không cần theo thứ tự, nên có ba thứ không giống nhau.
Một, Biệt tướng tam quán. Là quán riêng từng đế trong tam đế.
Nếu từ giả vào không thì chỉ quán được chân mà không quán được tục, lẽ nào quán được trung đạo. Nếu từ không vào giả thì chỉ quán được tục, chưa quán được trung đạo. Nếu vào trung đạo chánh quán thì quán chiếu được cả hai đế. Đó gọi là biệt tướng tam quán.
(Từ giả vào không là quán sát giả hợp của sanh, tử vào chân không Niết bàn- Quán chân, quán tục, quán trung đạo, chân là lý chân không, tức là chân đế- Tục là các pháp dương như có, dường như không,…, tức là tục đế- Trung đạo tức là trung đế). 
Hai, Thông tướng tam quán.
Tức là trong một quán mà hiểu rõ hoàn toàn ba đế. Nếu từ giả vào không, không những biết được tục, giả là không, mà trung đạo chân đế cũng thông với không. Nếu từ không vào giả, không những biết tục, giả là giả, mà chân đế trung đạo cũng thông với giả.
Nếu vào trung đạo chánh quán, không những biết trung đạo là trung, mà tục, giả, chân không cũng thông với trung.
Chỉ dùng tên một quán mà hiểu rõ tâm một cách thông suốt.
Đó gọi là thông tướng tam quán.
Ba, Nhất tâm tam quán. Trong một niệm của tâm mà có đầy đủ ba quán và ba đế. Quán sát một niệm của tâm từ đâu đến rồi đi về đâu, hoàn toàn không có, tựa như hư không, gọi là không quán.
Tâm năng quán và cảnh sở quán rõ ràng phân minh, gọi là giả quán. Tuy phân minh rõ ràng, nhưng tánh vốn là không, không mà không hẳn không, giả mà không hẳn giả, gọi là trung quán, tức là ba mà là một, một mà là ba. Đó gọi là nhất tâm tam quán.

Tam Tạng Pháp Số 137
 
PHÁP GIỚI TAM QUÁN
法界三觀 (Hoa nghiêm pháp giới quán).
 
Là của Tôn giả Đế Tâm dựa theo kinh Hoa nghiêm lập ra. Pháp giới là cảnh bị quán. Tam quán là tam năng quán. ba thứ quán này, tuy từ dưới lên trên, dần dần sâu rộng. Song người tu tập chỉ có một con đường duy nhất đi đến cùng, từ từ chuyển biến đến hoàn toàn mầu nhiệm.
Một, Chơn không quán.
Không phải là nghĩ nhớ sai lầm giả dối gọi là chân. Không phải là sắc tướng có hình thức trở ngại gọi là không, giảm bớt vọng tình để hiển lộ chân tánh, khiến cho thấy sắc chẳng phải là sắc thật, mọi hình thể đều là chân không.
Thấy không mà không phải không trơ. Mọi hình thể đều là chân tánh.
Như thế thì có thể diệt sạch tình trần mà sắc và không vô ngại.
Sự hiểu biết không còn mà tâm và cảnh đều dung thông. Vì vậy gọi là chân không quán.
Hai, Lý sự vô ngại quán.
Tánh vắng lặng, thể sáng suốt gọi là lý hình tướng phân chia, giới hạn gọi là sự.
Vì vậy quán sát lý rộng lớn chứa gọn trong một hạt bụi và hiểu rõ một hạt bụi thì thông suốt cả pháp giới.
Đó là tướng hư không bao hàm cả vạn tượng, tánh sáng suốt là toàn thể chân như. Lý và sự giao thoa, dung hoà không hề trở ngại. Vì vậy gọi là lý sự vô ngại quán.
Ba, Chu biến hàm dung quán.
Không nơi nào ở ngoài là chu biến (bao trùm). Không một pháp nào không thu lấy là hàm dung (chứa đựng). Vì vậy quán sát lý của mọi việc, tuỳ từng việc đều có thể thấy được, quán sát sự việc của mọi lý, tuỳ ý mà có thể dung thông.
Đó là một, nhiều không ngại, lớn, nhỏ chứa nhau, dung nhiếp lẫn nhau, trùng trùng vô tận, ẩn, hiện tự tại, thần thông khó lường.
Đó đúng là vào cảnh Hoa nghiêm vô tận pháp giới. Vì vậy gọi là chu biến hàm dung quán.

Tam Tạng Pháp Số 138
 
VIÊN GIÁC TAM QUÁN
圓觉三觀 (Viên giác kinh lược sớ)
 
Một, Xa ma tha. Tiếng Phạn là Xa ma tha, tiếng Hoa là Chỉ.
Chỉ tức là ngừng lại hoàn toàn. Người muốn cầu Viên giác, dùng tâm giác ngộ thanh tịnh để tu hành thì đối với cảnh nhiễm, tịnh, tâm không vướng vào sai lầm.
Đó là thể chân chỉ, nghĩa như không quán.
Kinh nói: Do tịch tĩnh, tâm của chư Phật mười phương thế giới hiển hiện ở trong đó, như bóng trong gương. Phương tiện này gọi là xa ma tha.
(Thể chân chỉ là thể đã hết sạch sai lầm của vô minh điên đão, tức là thật tướng của chân như).
Hai, Tam ma bát đề. Tiếng Phạn là Tam ma bát đề, tiếng Hoa là Đẳng trì.
Đẳng là xa lìa hôn trầm, trạo cử. Trì là tâm chuyên chú vào một cảnh.
Người muốn cầu viên giác, dùng giác tâm thanh tịnh hiểu biết rõ được tâm tánh cùng căn và trần đều do ảo hoá mà có, bèn khởi ảo tu để trừ các ảo. Đó là phương tiện tuỳ duyên chỉ, giống như giả quán. Kinh nói: chỗ đến của viên mãn nhiệm mầu giống như đất nuôi lớn lúa mạ. Đây là phương tiện, gọi là Tam ma bát đề.
(Phương tiện tuỳ duyên chỉ là cảnh trải qua trần cảnh mà tâm an không động).
Ba, Thiền na.
Tiếng Phạn là Thiền na, tiếng Hoa là Tịnh lự. Tịnh là định, lự là huệ.
Người muốn cầu viên giác dùng tâm thanh tịnh, giác ngộ để không vướng vào ảo hoá và các tướng vắng lặng, thì lại tuỳ theo cảnh giới tịch diệt, tức là không kẹt vào hai bên, giống như trung quán. Vì vậy kinh nói: tự, tha, thân, tâm là chỗ không thể đến được, chúng sanh, thọ mạng đều là ý tưởng phù phiếm.
Đây là phương tiện gọi là thiền na.
 
NAM SƠN TAM QUÁN
南山三觀 (Chỉ quán phụ hành).
 
Là do Tuyên luật sư Chung nam sơn lập ra.
Một, Tánh không quán. Tánh tức là tánh phận
(Tự tính khác biệt của các pháp- giới cũng gọi là tánh phận). Thinh văn, Duyên giác, quán các pháp do nhân duyên sanh, tánh nó vốn không, đều không có ngã. Thường dùng lý này soi xét tâm mình, nên gọi là tánh không quán.
(Nhân duyên là sáu căn làm nhân- sáu trần làm duyên- Các tâm pháp do căn và trần giao nhau mà sanh ra).
Hai, Tướng không quán. Tướng là tướng trạng (bề ngoài). Các vị Bồ tát của hai giáo tạng và thông, quán sát các pháp do nhân duyên sanh, tướng của nó vốn không. Chỉ có chúng sanh chấp và thấy sai lầm vô vàn tướng sai biệt của các pháp ấy. Thường dùng lý này soi xét quán sát tự tâm, nên gọi là tướng không quán.
Ba, Duy thức quán.
Thức là tâm thức. hai giáo biệt, viên thuộc Đại thừa Bồ tát đều hiểu tất cả pháp trần bên ngoài tự tánh thanh tịnh, xưa nay vốn không thật. Lý này sâu xa, mầu nhiệm. Chỉ có ý thức mới tri nhận được, nên gọi là duy thức quán.