Ca dao miền Nam - Phan Tấn Tài

Vài ghi chú

Chúng tôi sưu tầm ca dao miền Nam (hò, vè, hát ru) với sự mong muốn tìm lại những câu ca lời hát của tổ tiên vùng "đất mới".

Tài liệu ca  dao cả nước khá phong phú: từ những tập hàng mấy trăm trang tới những trang web với hàng ngàn bài ca dao. Chúng tôi cố gắng lọc lừa từ trong những tài liệu nầy những bài ca dao của miền Nam, nhưng chắc chắn sẽ không tránh khỏi lầm lẫn vì nhiều lý do. Mong quý vị và các bạn bổ túc.
Sau đây là một số bài ca dao miền Nam đã được chọn ra từ quãng 18000 "bài" trong các tài liệu tìm được, thêm vào đó một số bài ghi lại từ ký ức. Hiện chúng tôi còn một số bài chưa thẩm xét (quãng 10000 bài) nhưng nghĩ rằng số lượng độ 2400 bài ca dao "gọi là" miền Nam đó, quí vị độc giả có thể làm nền tảng để nếu cần bổ túc hoặc loại ra (nếu sai).
Ở đây chúng tôi ghi nhận ý kiến của 2 bằng hữu Trần Minh Khôi và Hồ Đắc Nhơn vể từ ngữ "Chợ Dinh": Có phải bài

Đố ai con rít mấy chưn,
Cầu Ô mây nhịp, chợ Dinh mấy người ...

là một bài ca dao miền Nam hay không. Sự thật nếu cố tình giải thích, "Chợ Dinh" có nhiều nơi trong thời kỳ nam tiến ở miền Nam, ít nhứt hiện nay còn một chợ Dinh ở miền Nam, nhưng cầu Ô thì... có lẽ chỉ có ở Bình Định. Dù vậy, bài ca dao "Đố ai..." đã phổ biến ở miền Nam bằng nguyên văn, chớ không là bản cải biên, sâu xa đến nỗi khó có nơi nào trẻ con không nghe hay không biết, thì... ta tranh nhau làm gì về xuất xứ bài ca dao đó. Đã là văn hóa truyền khẩu, ca dao dễ dàng vượt biên giới không chứng tích, việc Nam kỳ hóa ca dao miền Trung là một đề tài với vô số dữ liệu.
Chúng tôi không có tham vọng làm một tự điển cho ca dao miền Nam. Dù vậy, những chỗ sai, những chỗ thiếu sót cần được bổ túc, chúng tôi rất mong được nghe lời chỉ bảo của quý vị.

Những bài ca dao nầy được xếp theo mẫu tự. Cách xếp nầy sẽ giảm sự trùng hợp hơn xếp theo đề tài, nhưng với một số lượng khá lớn cũng không tránh khỏi. Đó là trường hợp có hay không có loại từ ở đầu câu (con, cái, ...), đó là trường hợp  thay đổi cách xưng hô cho cùng một câu ca dao (anh/em, qua/bậu, người/ta ...), đó là trường hợp thay đổi câu xướng (thí dụ dùng "chim quyên ..." để thay cho "trăng lên khỏi núi ...").

Một điểm cần phải đặt ra là ở trường hợp xếp theo mẫu tự, có thể xảy ra, khi tìm không ra bài ca dao, như trường hợp sau:

"Trồng trầu thì phải khai mương,
Làm trai hai vợ phải thương cho đồng"

Văn sĩ, cựu quân nhân, Trần Bạch Đằng ghi thay vì "trồng trầu", "lập vườn". Bằng hữu Lâm Văn Bé cũng đồng ý với TBĐ trong "Người Nam Kỳ", khác với ký ức của người sưu tầm.  Đặng Như Tây (Mười Tám Thôn Vườn Trầu, ĐNCL số 2) ghi lý do vì sao "trồng trầu thì phải khai mương". Trồng trầu hay lập vườn đều có ý nghĩa tuỳ hoàn cảnh nông nghiệp của từng vùng miền Nam của đất nước. Nhưng - trồng trầu hay lập vườn - là điều khó khăn khi sắp xếp theo mẫu tự.

Nguồn

Những tài liệu được ghi sau  có tối thiểu là 10 bài ca dao được chọn.  

[1]     Vũ Ngọc Phan: Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt nam, in lần thứ 8, 1977.
[2]     Lư Nhất Vũ; Lê Giang; Lê Anh Trung: Hò Nam bộ (Vidéo)
[3]     Lê Giang: Bộ hành với ca dao. NXB Trẻ, 2004.
[4]     Ghi lại từ ký ức Phan Tấn Tài; Đỗ Thanh Vân
[5]     Nguyễn Đăng Thục: Tư tưởng Việt Nam, NXB Khai Trí, 1964
[6]    Minh Hương: Hoa đồng cỏ nội, 1962.


Động cơ để chép lại ca dao miền Nam

Đi tìm lại quê hương, tìm lại ông bà của vùng đất mới là để tham nghiệm một cách cô đọng ca dao miền Nam, vốn là thiểu số trong kho tàng ca dao của cả nước, là để tránh hoàn cảnh đọc mà phải suy xét liệu câu ca dao này có phải là của miền Nam hay không. Tìm lại quê hương qua muông thú, qua cây cỏ, qua côn trùng - mà một phần đã bị tuyệt chủng sau nhiều trăm năm -, qua cách ăn nói, cách thổ lộ tâm tình ... trong đời sống người bình dân miền Nam. Tìm lại ông bà qua những phong tục, những lối tự trào - đôi khi chua chát hoặc đau đớn nhưng vẫn không giấu giếm -, qua những sự quan sát thiên nhiên một cách tinh tế, những cách phát biểu hầu như vô nghĩa nhưng thâm trầm ...


Những trở ngại

Lượm lặt những bài ca dao của miền Nam sẽ không tránh khỏi những khó khăn, trừ những bài có mang địa danh hay kể một biến cố nào đó của miền Nam và trừ những bài luân lý có giá trị cho cả nước. Đó là trường hợp căn cứ theo từ ngữ hoặc cú pháp để lượm lặt. Bợ ngợ khi chọn lựa nếu phải dùng từ ngữ để "nhận diện" một bài ca dao:

1)       Vì ca dao là một dạng văn hóa truyền khẩu cho nên dễ vượt biên giới, mà khi đã vượt biên giới từng vùng của đất nước lại được thay đổi (cải biên).
2)       Từ ngữ của vùng gốc, chủ yếu Thuận Quảng, được bảo tồn ở vùng đất mới - nhứt là ở thôn quê - đưa tới hoàn cảnh nhiều bài ca dao của miền Nam dùng từ ngữ miền Trung.
3)       Từ ngữ đặc biệt nhưng được dùng nhiều vùng của đất nước, điển hình là chữ "tui" (tôi) (vừa được dùng ở miền Trung và ở đồng quê miền Nam).
4)       Người đi ghi chép ca dao đã "cải biên" một số từ ngữ, bình thường là để chính mình hiểu hay vì tự nghĩ rằng những từ cải biên sẽ "hay" hơn, "đúng" hơn hoặc "hợp lý" hơn nên đưa tới hoàn cảnh một số bài của miền Nam được diễn tả bằng từ ngữ của miền Bắc. Trường hợp này nếu không được ghi rõ là ca dao miền Nam thì số bài đó sẽ không được chọn.
5)       Về phần chủ quan: vì đã quen dùng từ ngữ chung của cả nước, vì quen với cú pháp, với ngôn từ miền Bắc, miền Trung nên khi chọn lựa không tránh khỏi bỏ sót lại (hay giữ lại) một số ca dao của hai vùng này.

 
•  Ai buồn, ai khóc thiết tha,
Tui vui, tui cũng chan hoà giọt châu.  

•  Ai buồn, ta cũng buồn giùm,
Ai vui, ta cũng vui giùm cho ai.  

•  Ai cười, mặc kệ ai cười,
Ðôi ta chung vốn kiếm lời nuôi nhau.  

•  Ai đem con két vô vườn,
Ðể cho con két ăn buồng chuối tiêu.  

•  Ai đem con sáo sang sông,
Ðể cho con sáo sổ lồng sáo bay.  

•  Ai đem em đến Sài thành,
Phồn hoa ai khéo dỗ dành hở em ?  

•  Ai đi bờ đắp một mình,
Phất phơ chéo áo giống hình phu quân.  

•  Ai khôn bằng Tiết Ðinh San
Cũng còn mắc kế nàng Phàn Lê Huê.  

•  Ai làm cá bóng đi tu,
Ai làm nước mắt cá thu buồn rầu.
Phải chi ngoài biển có cầu,
Em ra em vớt đoạn sầu cho anh.

(Cá bóng đi tu,
Cá thu nó khóc,
Cá lóc nó sầu,
Phải chi ngoài biển có cầu,
Anh ra đến đó giải sầu cho vui.)  

•  Ai làm cho bến xa thuyền,
Cho trăng xa Cuội, bạn hiền xa nhau.  

•  Ai làm cho đó bỏ đăng,
Cho con áo tím phụ thằng áo xanh.  

•  Ai làm cho vịt xa chuồng,
Cho nên quân tử bữa buồn bữa vui.  

•  Ai mà bày đặt dị kỳ,
Áo bà ba may hai túi đựng giống gì hở anh!

(Ba má bày đặt cho anh,
Bà ba may hai túi đựng dầu chanh o mèo.)  

•  Ai ơi, lỡ hội chồng con,
Về đây gá nghĩa vuông tròn với tôi.  

•  Ai về Bà Ðiểm Hốc Môn,
Hỏi thăm người ấy có còn hay không.
Để tôi kiếm sợi chỉ hồng,
Chờ ông Tơ bà Nguyệt kết vợ chồng đôi ta.  

•  Ai về Giồng Dứa* qua truông,
Gió lay bông sậy bỏ buồn cho em (ai).
(* thuộc Cai Lậy, Tiền Giang)

(Ai đi Rạch Giá qua truông,
Gió rung ngọn sậy, ngồi buồn nhớ em.)  

•  Ai về nhắn (Biểu về nói) với ông câu,
Cá ăn thì giựt, để lâu hết mồi.  

•  Anh bước lên xe, xe quằn, xe quại,
Anh bước xuống tàu, tàu chạy, tàu nghiêng.
Gặp mặt em đây, gái thảo trai hiền,
Lời anh phân chưa dứt, sao em vội liền ra đi ?  

•  Anh thương em, em bóp bụng đừng phiền,
Ðợi xong mùa lúa, anh kiếm tiền cưới em.  

•  Anh buồn có chốn thở than,
Em buồn như ngọn nhang tàn giấc (thắp) khuya.  

•  Anh buồn cởi áo xem bâu,
Em buồn em thấy đâu đâu cũng buồn.  

•  Anh buồn, em có vui chi,
Vui là vui gượng, có khi khóc thầm.  

•  Anh cầm chài anh vãi năm bảy con cá lòng tong,
Thương em nát gan, nát ruột, lại nát tấm lòng,
Thấy em ở bạc trong lòng anh hết thương.  

•  Anh có thương em đừng cho bạc cho tiền,
Cho nhơn cho nghĩa kẻo xóm giềng cười chê.  

•  Anh đi biệt tích phương xa,
Ðể em ôm bóng trăng tà năm canh.
Hai vai một gánh chung tình,
Nhớ ai, ai có nhớ mình hay không.

(Anh đi đường ấy xa xa,
Để em ôm bóng trăng tà năm canh.
Nước non một gánh chung tình,
Nhớ ai, ai có nhớ mình hay chăng.)  

•  Anh đi Châu Ðốc, Nam Vang,
Gởi thơ nhắn lại, em khoan có chồng.  

•  Anh đi đánh bẫy trong bưng,
Thấy con cúm núm trong lùm bay ra.  

•  Anh đi lưu thú Bắc Thành*,
Ðể em ở lại như nhành mai khô.
Phụng hoàng lẻ bạn sầu tư,
Em đây lẻ bạn cũng như phụng hoàng.
(* Gia Ðịnh Thành, lời chú của Lê Giang)  

•  Anh đừng chê em áo rách, quần phèn,
Anh coi bụi hẹ rã bèn còn thơm.  

•  Anh đừng có bỏ giọng trầm,
Lời ngon, tiếng ngọt để (mà) cầm duyên em.  

•  Anh đừng ham trống bỏ kèn,
Ham chuông bỏ mõ, ham đèn bỏ trăng.  

•  Anh đứng làm trai, nam nhơn chi khí,
Em đứng làm gái, em chẳng biết suy,
Lấy Tây lấy Chệt làm gì ?
So bề nhơn nghĩa, sao bì An-Nam.  

•  Anh đừng lên xuống uổng công,
Em nghe ba má nói không lâu rồi.  

•  Anh đừng nay giận mai hờn,
Lòng em ở thẳng như đờn lên dây.

(Nghĩa nhân nay giận mai hờn,
Lòng em ở thẳng như đờn lên dây.
Người ta chơi hớn chơi hài,
Em đây làm lụng cả ngày lấm chơn.)  

•  Anh đừng tham cái bông quế, bỏ phế cái bông lài,
Mai sau quế rụng, bông lài thơm xa.

(Xin anh đừng ham bông quế, bỏ phế cái bông lài,
Mai sau quế rụng, bông lài thơm lâu.)
(Anh đừng ham bông quế mà bỏ phế bông lài,
Mai sau quế rụng, bông lài còn thơm.)
(Anh đâu phải mê bông quế mà bỏ phế cái bông lài,
Quế thơm ban ngày, lài ngát ban đêm.)  

•  Anh đừng thấy đăng mà phụ đó,
Ðừng chê em nghèo khó mà vội phụ phàng.
Anh coi đồng tiền mới có sớm mai mà chiều đã mất,
Chớ nhơn nghĩa bạn vàng vững chắc thiên kim.  

•  Anh đừng thấy đó bỏ đăng,
Thấy lê bỏ lựu, thấy trăng quên đèn.  

•  Anh đừng vạch vách phá rào,
Vườn quế mới lập, lựu đào còn non.  

•  Anh dứt lời than, em đây rúng động tâm tình,
Hai hàng lụy nhỏ như bình nước nghiêng.  

•  Anh (chị) hươu đi chợ Ðồng Nai,
Anh (chị) đến Bến Nghé ngồi nhai thịt bò.  

•  Anh không thương em, đừng nói chuyện sập sò,
Giả như Tiên Bửu đưa đò Giang Tân*.
(* Nhân vật trong tập hò đối đáp ”Ông Trượng – Tiên Bửu“)  

•  Anh khuyên em đừng lại lại qua qua,
Mẹ cha biết đặng đánh la tụi mình.  

•  Anh la khóc làm chi cho nát miễu xiêu đình,
Cây huệ kia đang xanh lại héo, con cá ở ao quỳnh nó vội xếp vi.  

•  Anh nằm bụi chuối, anh rên,
Miệng kêu bớ vợ, lấy mền đắp cho (tao).  

•  Anh ngồi một góc, em ngồi một góc,
Em nghe anh khóc sướt mướt cuộc tình.
Chờ khi còn lại một mình, em khóc theo.  

•  Anh (bậu) nói với em (qua), anh (bậu) không hái lựu bẻ đào,
Chớ lựu đâu anh (bậu) bọc, đào nào anh (bậu) cầm tay.  

•  Anh nói với em hủy hủy hoài hoài,
Biểu em đừng kết nghĩa với ai,
Xin em kết nghĩa lâu dài với anh.  

•  Anh nói với em nhiều tiếng thâm trầm,
Nằm đêm nghĩ lại nát bằm lá gan.  

•  Anh ở đợ ba năm, không tiền dư ăn miếng kẹo,
Em lại thân nghèo, chọc ghẹo làm chi ?
 
•  Anh ơi, đi lính cho Tây,
Con dại cả bầy, bỏ lại ai nuôi.?  

•  Anh ơi (già) em chẳng lấy đâu,
Anh đừng cạo mặt, nhổ râu tốn tiền.  

•  Anh ơi, nơm cá xong chưa,
Xuồng em neo đợi, chờ trưa anh về.  

•  Anh ơi, sóng gió liên miên,
Ra công bát cạy cho thuyền tới nơi.  

•  Anh ra đi, cay đắng như gừng,
Ðường xa xôi ngàn dậm, khuyên em đừng nhớ thương.  

•  Anh ra về, em đứng chực cửa ngăn,
Hai hàng lụy nhỏ ướt khăn chéo điều.  

•  Anh ra về, em nắm vạt áo em la làng,
Duyên đây không kết, kiếm đàng đi dâu ?
(Anh về, em nắm vạt áo em la làng,
Phải bỏ chữ thương chữ nhớ giữa đàng cho em.)