Nguyễn Du

Long thành cầm giả ca


Tiểu dẫn của tác giả:

Long Thành Cầm giả, bất tri tính thị. Văn kì ấu niên tòng học bát Nguyễn cầm ư Lê cung Hoa tần bộ trung. Tây Sơn binh khởi, cựu nhạc tử tán, kì nhân lưu lạc thị triền, hiệp kĩ dĩ ngao, thuộc tản bộ. Sở đàn giai ngự tiền cung phụng khúc, phi ngoại nhân sở văn, toại xưng nhất thời tuyệt kĩ. Dư thiểu thời, thám huynh để kinh, lữ túc Giám hồ điếm. Kì bàng Tây Sơn chư thần đại tập nữ nhạc, danh cơ bất hạ sổ thập. Kì nhân độc dĩ Nguyễn cầm thanh thiện trường. Phả năng ca, tác bài hài ngữ, nhất tọa tận điên đảo. Sác thưởng dĩ đại bạch, Triếp tận, triền đầu vô toán, kim bạch ủy tích mãn địa. Dư thời nặc thân ám trung, bất thậm minh
bạch. Hậu kiến chi huynh xứ, đoản thân khoát kiểm, ngạch đột diện ao, bất thậm lệ, cơ bạch nhi thể phong, thiện tu sức, đạm mi nùng phấn, ý dĩ hồng thúy tiêu thường, xước xước nhiên hữu dư vận. Tính thiện ẩm, hỉ lãng hước, nhãn hoắc hoắc, khuông trung vô nhất nhân. Tại huynh gia mỗi ẩm triếp tận túy, ẩu thổ lang tạ, ngọa địa thượng, đồng bối phi chi bất tuất dã. Hậu sổ tải, Dư tòng gia nam quy, bất đáo Long Thành nhược thập niên hĩ. Kim xuân tương phụng mệnh Bắc sứ, đạo kinh Long Thành. Chư công
nhục tiễn vu Tuyên phủ nha, tất triệu tại thành nữ nhạc, thiếu cơ sổ thập, tịnh bất thức danh diện, điệt khởi ca vũ, kế văn cầm thanh thanh việt, quýnh dị thời khúc, tâm dị chi. Thị kì nhân, nhan sấu thần khô,
diện hắc, sắc như quỷ, y phục tịnh thô bố, bại hôi sắc, đa bạch bổ, mặc tọa tịch mạt, bất ngôn diệc bất tiếu, kì trạng đãi bất kham giả, bất phục tri vi thùy hà. Duy vu cầm thanh trung tự tằng tương thức, trắc
nhiên vu tâm. Tịch tán, chất chi nhạc nhân, tức kì nhân dã. Ta hồ! Thị nhân hà chí thử da! Phủ ngưỡng bồi hồi, bất thắng kim tích chi cảm. Nhân sinh bách niên, vinh nhục ai lạc, kì khả lượng da. Biệt hậu, nhất lộ
thượng, thâm hữu cảm yên, nhân ca dĩ thác hứng.

龍城琴者。不知姓氏。聞其幼年從學撥阮琴於黎宮花嬪部中。西山兵起。舊樂死散。其人流落市廛。挾技以遨。屬散部。所彈皆御前供奉曲。非外人所聞。遂稱一時絕技。余少時。探兄抵京。旅宿鑑湖店。其傍西山諸臣大集女樂。名姬不下數十。其人獨以阮琴聲擅場。頗能歌。作俳諧語。一坐盡顚倒。數賞以大白。輒盡。纏頭無算。金帛委積滿地。余時匿身暗中。不甚明白。後見之兄處。短身闊臉。額凸面凹。不甚麗。肌白而體豐。善修飾。淡眉濃粉。衣以紅翠綃裳。綽綽然有餘韻。性善飲。喜浪謔。眼矐矐。眶中無一人。在兄家每飲輒盡醉。嘔吐狼藉。臥地上。同輩非之。不恤也。後數載。余從家南歸。不到龍城若十年矣。今春將奉命北使。道經龍城。諸公辱餞于宣撫衙。畢召在城女樂。少姬數十。並不識名面。迭起歌舞。繼聞琴聲清越。迥異時曲。心異之。視其人。顏瘦神枯。面黑。色如鬼。衣服並粗布。敗灰色。多白補。默坐席末。不言亦不笑。其狀殆不堪者。不復知爲誰何。惟於琴聲中似曾相識。側然于心。席散。質之樂人。即其人也。嗟乎。是人何至此耶。俯仰徘徊。不勝今昔之感。人生百年。榮辱哀樂其可量耶。別後。一路上。深有感焉。因歌以托興。

Người gảy đàn đất Long Thành không rõ họ tên là gì. Nghe nói thuở nhỏ, nàng học đàn Nguyễn (đàn nguyệt ca do Nguyễn Hàm, người đời Tấn ở Trung Quốc chế ra) trong đội nữ nhạc ở cung vua Lê. Quân Tây Sơn kéo ra, các đội nhạc cũ người chết, kẻ bỏ đi. Nàng lưu lạc ở các chợ ôm đàn hát rong. Những bài nàng gãy đều là những khúc cung phụng gãy cho vua nghe, người ngoài không hề được biết, cho nên tài nghệ của nàng nổi tiếng hay nhất một thời.

Hồi còn trẻ (1792-1793?), tôi đến kinh đô thăm anh tôi (Nguyễn Nễ), ở trọ gần Giám hồ (hồ Gương). Cạnh đó các quan Tây Sơn mở cuộc hát lớn, con hát đẹp có đến vài chục người. Nàng nỗi tiếng nhờ ngón đàn Nguyễn. Nàng hát cũng hay và khéo nói khôi hài, mọi người say mê, đua nhau ban thưởng từng chén rượu lớn, nàng uống hết ngay, tiền thưởng nhiều vô kể, tiền và lụa chồng đầy mặt đất. Lúc ấy tôi nấp trong bóng tối, không thấy rõ lắm. Sau được gặp ở nhà anh tôi. Nàng người thấp, má bầu, trán giô, mặt gẫy, không đẹp lắm, nhưng mước da trắng trẻo, thân hình đẫy đà, khéo trang điểm, lông mày thanh, má đánh phấn, áo màu hồng, quần lụa cánh chả, có vẻ phong nhã. Nàng hay uống rượu, hay nói pha trò, con mắt long lanh, không coi ai ra gì. Khi ở nhà anh tôi mỗi lần uống rượu thì nàng uống say đến nỗi nôn bừa bãi, nằm lăn ra đất, các bạn có chê trách cũng không lấy làm điều.

Sau đó vài năm, tôi rời nhà về Nam (Thái Bình), mấy năm liền không trở lại Long Thành. Mùa Xuân năm nay (1813) tôi lại phụng mệnh sang sứ Trung Quốc, đi qua Long Thành. Các bạn mở tiệc tiễn tôi ở dinh Tuyên phủ, có gọi tất cả vài chục nữ nhạc, tôi đều không biết mặt biết tên. Chị em thay nhau múa hát. Rồi nghe một khúc đàn Nguyễn trong trẻo nổi lên, khác hẳn những khúc thường nghe, tôi lấy làm lạ, nhìn người gảy đàn thì thấy một chị gầy gò, vẻ tiều tụy, sắc mặt đen sạm, xấu như quỷ, áo quần mặc toàn vải thô bạc thếch, vá nhiều mảnh trắng, ngồi im lặng ở cuối chiếu, chẳng hề nói cười, hình dáng thật khó coi. Tôi không biết nàng là ai, nhưng nghe tiếng đàn thì dường như đã quen biết, nên động lòng thương. Tiệc xong, hỏi thì chính là người trước kia đã gặp.

Than ôi! Người ấy sao đến nỗi thế! Tôi bồi hồi, không yên, ngửng lên cúi xuống, ngậm ngùi cho cảnh xưa và nay. Người ta trong cõi trăm năm, những sự vinh nhục buồn vui thật không lường được. Sau khi từ biệt trên đường đi, cảm thương vô hạn nên làm bài ca sau, để ghi lại mối cảm hứng.

龍城琴者歌	Long thành cầm giả ca	Chuyện người gảy đàn ở Thăng Long (Người dịch: Học Canh)
龍城佳人 不記名字 獨善絃琴 舉城之人以琴名 學得先朝宮中供奉曲 自是天上人間第一聲 余在少年曾一見 監湖湖邊夜開宴 此時三七正芳年 春風掩映桃花面 酡顏憨態最宜人 歷亂五聲隨手變 緩如涼風度松林 清如隻鶴鳴在陰 烈如荐福碑頭碎霹靋 哀如莊舄病中為越吟 聽者靡靡不知倦 盡是中和大內音 西山諸臣滿座盡傾倒 徹夜追歡不知曉 左拋右擲爭纏頭 泥土金錢殊草草 豪華意氣凌公侯 五陵年少不足道 并將三十六宮春 換取長安無賈寶 此夕回頭二十年 西山敗後余南遷 咫尺龍城不復見 何況城中歌舞莚 宣撫使君為余重買笑 席中歌妓皆年少 席末一人髮半華 顏醜神枯形略小 狼藉殘眉不飾粧 誰知便是當年城中第一調 舊曲新聲暗淚垂 耳中靜聽心中悲 猛然億起二十年前事 監湖湖邊曾見之 城郭推移人事改 幾度桑田變蒼海 西山基業一旦盡消亡 歌舞空留一人在 瞬息百年曾幾時 傷心往事淚沾衣 南河歸來頭盡白 怪底佳人顏色衰 雙眼瞪瞪 空想像 可憐對面不相知	Long thành giai nhân Bất ký danh tự Ðộc thiện huyền cầm Cử thành chi nhân dĩ Cầm danh Học đắc tiên triều cung trung Cung Phụng khúc Tự thị thiên thượng nhân gian đệ nhất thanh Dư tại thiếu niên tằng nhất kiến Giám Hồ hồ biên dạ khai yến Thử thời tam thất chánh phương niên Xuân phong yểm ánh đào hoa diện Ðà nhan hám thái tối nghi nhân Lịch loạn ngũ thanh tùy thủ biến Hoãn như luơng phong độ tùng lâm Thanh như chích hạc minh tại âm Liệt như Tiến Phúc bi đầu toái phích lịch Ai như Trang Tích bịnh trung vi Việt ngâm Thính giả mỹ mỹ bất tri quyện Tận thị Trung Hòa Ðại Nội âm Tây Sơn chư thần mãn tọa tận khuynh đảo Triệt dạ truy hoan bất tri hiểu Tả phao hữu trịch tranh triền đầu Nê thổ kim tiền thù thảo thảo Hào hoa ý khí lăng công hầu Ngũ Lăng niên thiếu bất túc đạo Tính tương tam thập lục cung xuân Hoán thủ Trường An vô giá bảo Thử tịch hồi đầu nhị thập niên Tây Sơn bại hậu dư Nam thiên Chỉ xích Long Thành bất phục kiên (kiến) Hà huống thành trung ca vũ diên Tuyên phủ sứ quân vị dư trùng mãi tiếu Tịch trung ca kỹ giai niên thiếu Tịch mạt nhất nhân phát bán hoa Nhan xú thần khô hình lược tiểu Lang tạ tàn my bất sức trang Thùy tri tiện thị đương niên thành trung đệ nhất điệu Cựu khúc tân thanh ám lệ thùy Nhĩ trung tĩnh thính tâm trung bi Mãnh nhiên ức khởi nhị thập niên tiền sự Giám Hồ hồ biên tằng kiến chi Thành quách suy di nhân sự cải Kỷ độ tang điền biến thương hải Tây Sơn cơ nghiệp nhất đán tận tiêu vong Ca vũ không lưu nhất nhân tại Thuấn tức bách niên tằng kỷ thì Thương tâm vãng sự lệ triêm y Nam Hà quy lai đầu tận bạch Quái để giai nhân nhan sắc suy Song nhãn trừng trừng không tưởng tượng Khả liên đối diện bất tương tri.	Thành Thăng Long nhớ từ thuở nọ Bậc giai nhân tên họ ai hay Ðàn cầm thánh thoát mấy dây Khắp thành quen miệng gọi ngay Nàng Cầm "Cung Phụng khúc" xưa ngâm trong Nội Phổ nên chương tiếng nổi một thời Nhớ ngày đương độ vui chơi Giám hồ yến tiệc gặp người tài hoa Tuổi hăm mốt nõn nà lộng lẫy Gió xuân êm hây hẩy bông đào Men tô duyên não nùng sao Nỉ non năm tiếng thấp cao tuyệt vời Theo tay ngọc lòng người ủ rũ Tiếng bổng trầm to nhỏ miên man Khoan như gió lướt thông ngàn Trong như tiếng hạc lạc đàn kêu sương Mạnh như sấm phũ phàng xé đá Tiến Phúc bia nổ phá ầm ầm Buồn như khúc Việt ai ngâm Nỗi lòng Trang Tích âm thầm mà đau Ðiệu êm ấm nghe lâu chẳng mỏi Chính khúc này đại nội triều xưa Tây Sơn quân tướng thẫn thờ Ngả nghiêng đến sáng còn chưa thỏa lòng Quăng lụa thưởng tây đông tíu tít Vàng tựa bùn cứ việc vung tay Công hầu hào khí đua say Ngũ lăng niên thiếu một bày sá chi Dạo khúc xuân diễm kỳ lả lướt Băm sáu cung thánh thót xinh xinh Tràng An treo ngọc liên thành Phẩm cao vô giá, tài tình riêng ai Thoảng hai chục năm trời từ đấy Tây Sơn thua, ta trẩy Nam Hà Long Thành gang tấc còn xa Ðiệu xưa nhớ mấy cũng là đành thôi Tuyên phủ sứ lại mời dự tiệc Thiếu chi người mày biếc má hồng Cuối bàn phảng phất não nùng Một nàng đầu tóc hình dung bơ phờ Mình gầy võ mày thưa duyên nhạt Ai biết nàng oanh liệt xưa kia Khúc đâu lệ chảy đầm đìa Khiến người nghe những đê mê xót thầm Chợt nhớ lại bao năm chuyện cũ Từng bên ai vui thú hồ xưa Thành tàn duyên cũng xác xơ Ngậm ngùi mấy cuộc biển mờ dâu xanh Rồi một sớm bại thành là thế Cảm khúc ca trời để một người Trăm năm một thoáng bao dài Ngậm ngùi chuyện cũ cho đời buồn đau Ở Nam về, mái đầu đã bạc Người đẹp xưa cũng khác hình xưa Giương đôi mắt ngó mà mơ Thảm thay ai biết bây giờ là ai

Dịch nghĩa :
Người đẹp Long Thành
Họ tên không được biết
Riêng thạo đàn Nguyễn cầm
Dân trong thành gọi nàng là cô Cầm
Gãy khúc "Cung phụng" từ triều vua xưa
Một khúc đàn hay tuyệt từ trời đưa xuống thế gian.
Nhớ hồi trẻ tôi đã gặp nàng một lần
Bên hồ Giám trong một đêm yến tiệc
Tuổi cô cỡ hai mươi mốt
Áo hồng ánh lên khuôn mặt đẹp như hoa
Rượu đậm thêm nét mặt ngây thơ khả ái
Ngón tay lướt năm cung réo rắt
Tiếng khoan như gió thổi qua rừng thông
Thanh trong như đôi hạc kêu nơi xa xôi
Mạnh như sét đánh tan bia Tiến phúc
Sầu bi như Trang Tích lúc đau ốm ngâm rên tiếng Việt
Người nghe nàng say sưa không biết mệt
Trong khúc nhạc đại nội Trung Hoà.
Quan tướng nhà Tây say rượu nghiêng ngả
Lo vui chơi suốt đêm không nghỉ
Bên phải bên trái tranh nhau cho thưởng
Tiền bạc coi thường có nghĩa chi.
Vẻ hào hoa hơn bậc vương hầu
Giới trẻ nơi Ngũ Lăng không đáng kể
Dường như ba mươi sáu cung xuân
Nay Tràng An đã hun đúc được một báu vật vô giá.
Trong đầu nhớ lại đã hai mươi năm
Tây sơn thua bại, tôi vào Nam
Long Thành gần mà cũng chẳng được thấy
Còn nói chi đến chuyện múa hát trong thành.
Nay Tuyên phủ sứ bày cuộc vui đãi tôi
Ca kỹ trẻ xinh cả một đám
Chỉ có một kẽ tóc hoa râm ngồi cuối phòng
Mặt xấu, sắc khô, người hơi nhỏ
Mày phờ phạc không điểm phấn tô son
Sao mà đoán được người này là đệ nhất danh ca một thời.
Điệu nhạc xưa làm ta thầm nhỏ lệ
Lắng tai nghe lòng càng đau xót
Tự nhiên nhớ lại hai mươi năm trước
Bên hồ Giám trong dạ tiệc ta đã thấy nàng
Thành quách đã chuyển, người cũng đổi thay
Nương dâu trở thành biển cả đã nhiều
Cơ nghiệp Tây sơn cũng đà tiêu tán
Sót lại đây còn người múa ca.
Thấm thoắt trăm năm có là bao
Cảm thương chuyện cũ dùng áo thấm nước mắt
Ta từ Nam trở lại, đầu bạc trắng
Trách làm sao được sắc đẹp cũng suy tàn.
Hai mắt trừng lên tưởng nhớ chuyện xưa
Thương cho đối mặt mà chẳng nhìn nhận ra nhau.


"Truyện Kiều" theo tài liệu lưu trữ, đã được Nguyễn Du làm trong thời gian đi sứ. Nếu đúng như vậy thì câu chuyện trong bài thơ chữ Hán "Long thành cầm giả ca" này có lẽ là một trong những nguồn hứng để Nguyễn Du sáng tác "Truyện Kiều".





Chú thích:
Tiến Phúc bi: Bia chùa Tiến Phúc ở Nhiêu Châu, tỉnh Giang Tây. Tương truyền ông Phạm Trọng Yêm đời Tống, lúc làm quan ở Bá Dương, có người học trò nghèo dâng bài thơ hay, ông muốn giúp đỡ, cho rập một nghìn bản để bán lấy tiền. Chưa rập xong thì một đêm bản in bị sét đánh vỡ tan.

Trang Tích: Trang Tích là người nước Việt, làm quan nước Sở. Khi ông ốm, Sở Vương hỏi mọi người: "Tích là kẻ tầm thường ở đất Việt, nay làm quan nước Sở, được phú quý rồi, thì còn nhớ nước Việt nữa không?". Viên thị ngự đáp: "Phàm người ta có nhớ nước cũ hay không, thường tỏ ra trong lúc đau ốm. Nếu lúc này ông ta nói tiếng Việt tức là nhớ nước Việt, bằng không thì nói tiếng nước Sở". Sở Vương sai người lén nghe thì thấy Trang Tích nói tiếng Việt.

Trung Hòa: Tên một điện của triều Lê ở Thăng Long.

Triền đầu: Lấy khăn quấn đầu làm vật tặng thưởng. Đời Đường trong yến tiệc vua đãi, ai đứng dậy múa được ban gấm để quấn đầu như vật tặng thưởng. Về sau các món tiền thưởng cho người ca múa được gọi là triền đầu.

Ngũ Lăng: Nơi có năm lăng tẩm của đế vương đời Hán, nơi này dân hào hoa phú quý thường ở. Bài Tì Bà Hành của Bạch Cư Dị có câu: Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu.

Trường An: Chỉ Thăng Long.

Tây Sơn bại hậu dư Nam thiên: Sau khi Tây Sơn bại, tôi vào Nam, ý muốn nói sau năm 1802 nhà thơ vào Phú Xuân làm quan.

Tuyên phủ: Chỉ quan trấn thủ Bắc Thành, vào lúc Nguyễn Du đi sứ Trung Quốc mùa xuân 1813.

Nam Hà: Chỉ phía Nam sông Gianh.

留別舊契黃 卅年故友重逄日 萬里前途一蹴初 道路日來情未竟 雲山別後意何如 悵然分手重關外 佬矣全身百戰餘 他日南歸相會訪 六頭江上有樵漁

Lưu biệt cựu khế Hoàng Táp niên cố hữu trùng phùng nhật Vạn lý tiền đồ nhất xúc sơ Ðạo lộ nhật lai tình vị cánh Vân sơn biệt hậu ý hà như Trướng nhiên phân thủ trùng quan ngoại Lão hỷ toàn thân bách chiến dư Tha nhật Nam qui tương hội phỏng Lục Ðầu giang thượng hữu tiều ngư

Dịch nghĩa:

Ngày gặp lại người bạn cũ của ba mươi năm trước.
Cũng là ngày tôi bắt đầu cuộc hành trình vạn dặm.
Chưa kể hết những nỗi dọc đường những ngày gần đây.
Sau khi chia tay nhau ở chốn núi mây, ý bạn ra sao ?
Hai ta chia tay nhau ngoài cửa quan, lòng buồn khôn xiết.
Anh trải qua trăm trận đánh, thân thể vẹn toàn, nhưng nay đã già rồi.
Sau này trở về nước, gặp lại anh, hỏi thăm nhau.
Chắc bây giờ trên sông Lục Đầu, anh đã là một bác tiều phu, hay người đánh cá, cũng chưa biết chừng!

Cựu khế Hoàng: người bạn cũ họ Hoàng, không rõ tên. Theo bài thơ thì ông này chắc quê ở tỉnh Hải Hưng, bấy giờ làm quan ở Lạng Sơn và chắc có lẽ là ông quan võ.


Từ biệt bạn cũ họ Hoàng
(Người dịch: Đặng Thế Kiệt)

Ba mươi năm cũ gặp đây,
Lên đường vạn dặm cũng ngày tôi đi.
Tình thâm ơi, biết nói gì,
Núi mây ly biệt ý thì ra sao ?
Muôn trùng quan ải tay chào,
Mừng người bách chiến không sao tuổi già.
Về Nam mai mốt lân la,
Lục Ðầu bến nước hỏi tra ngư tiều.